نگاهي به جايگاه حجامت در علم پزشكي بخش پاياني
بازگشتي علمي به طب سنتي

صديقه توانا
با وجود صدميليون اهداي سالانه خون، دوسوم منابع خوني تنها در اختيار 30درصد جمعيت جهان است. هر سال بيش از پانصد هزار مادر در دنيا در حين زايمان فقط و فقط به علت نرسيدن خون، جان خود را از دست مي دهند، اما خوشبختانه هيچ يك از اين مادرها از جامعه ايراني نيستند. اما آنچه مسلم است خون اين مايع سرخ رنگ حيات بخش كه هر قطره آن ارزش زيادي دارد، نبايد بيهوده هدر رود و با انجام عمل هايي همچون حجامت كه طي چند سال اخير بسيار مد شده، دور ريخته شود.
هر چند كه از نظر طب سنتي حجامت براي سلامتي فرد و رفع برخي از بيماري ها مي تواند موثر باشد، اما نياز جامعه به خون و فرآورده هاي آن عزم جدي تري را مي طلبد. براساس آمار اعلام شده از سوي سازمان انتقال خون ايران، ميزان اهداي خون از
130 هزار واحد در دهه هاي پيشين به 1 ميليون و 800 هزار واحد در سال هاي اخير افزايش يافته و در سال جاري توليد خون كامل نيز با 5درصد افزايش نسبت به سال گذشته به 40 هزار واحد توليد رسيده است، بنابراين شاهد افزايش يك درصدي توليد گلبول قرمز متراكم و 4درصدي پلاسماي تازه و منجمد و 6درصدي پلاكت بوديم. اما اين افزايش دليل بر بي نيازي سازمان انتقال خون از اهداي خون افراد سالم نيست و چه بسا اين نياز روزبه روز افزايش يابد، ضمن اينكه طبق بررسي ها، در هر ميلي مترمكعب از خون چيزي معادل يك قطره خون مي باشد كه در آن
5 ميليون گلبول قرمز، 7500 گلبول سفيد و 300 هزار پلاكت وجود دارد، حال محاسبه كنيد در هر ليوان خوني كه فرد با حجامت كردن از دست مي دهد و بي فايده و بدون مصرف دور ريخته مي شود، چه ميزان گلبول قرمز و سفيد، پلاكت و پلاسما به هدر مي رود و جان چه تعداد بيمار نيازمند به خطر مي افتد!
آيا حجامت يك روش درماني است؟
برخي از پزشكان طب سنتي معتقدند نارسايي هاي پزشكي مدرن با طب سنتي برطرف مي شود. حجامت كه يكي از شاخه هاي طب سنتي است اين روزها در بسياري از درمانگاه هاي تخصصي مورد استقبال اكثر مردم جهت درمان بعضي از بيماري ها قرار گرفته است. اما آيا با وجود شتاب علم در دنياي امروزي مي توانيم از حجامت به عنوان يك روش درماني استفاده كنيم؟
دكترحسين خيرانديش، مديرعامل موسسه تحقيقات حجامت ايران در گفت وگو با گزارشگر كيهان در پاسخ به اين سؤال مي گويد: «هر روش درماني كه سابقه بيشتري داشته باشد، از نظر علمي معتبرتر به حساب مي آيد، زيرا تجربيات درماني مثبت يا منفي به معناي حيات انسان ها يا اتلاف جان انسان هاست.»
وي كه رياست دانشگاه پزشكي - سنتي ارمنستان در ايران را هم برعهده دارد اضافه مي كند: «وقتي گفته مي شود يك روش درماني هزار ساله يا هفت هزار ساله، يعني ميلياردها انسان در طول سال هاي متمادي اين روش درماني را تجربه كرده و از آن بهره گرفته اند، بنابراين ما حق نداريم تجربياتي را كه به قيمت جان انسان ها تمام شده است به راحتي زير پا بگذاريم، اينكه برخي مي گويند روش درماني قديمي به جرم قديمي بودن منسوخ است از نظر علمي استدلال غيرعقلايي و غيرعلمي است، زيرا اگر بخواهيم هر روشي را جايگزين كنيم، بايد دوباره جان انسان ها را ملاك تجربه قرار دهيم تا بعد از سال ها بفهميم اين روش درماني مفيد هست يا خير.»
از دكتر خيرانديش سؤال مي كنم در بين روش هاي طب سنتي چه روشي مي تواند براي درمان، همواره مورد استفاده قرار گيرد و آيا با حجامت حجم خون كم نمي شود، كه در پاسخ اين طور مي گويد: «در بين مجموعه روش هاي طبي كه شامل استفاده از گياهان دارويي، داروهاي معدني، حيواني و رفتارهاي درماني است، تنها رفتار استراتژيك، فراگير و عميق مورد استفاده در تمامي طول عمر از طفوليت تا كهنسالي «حجامت» است كه به منظور درمان يا پيشگيري انجام مي شود.»
وي در ادامه با اشاره به اينكه پژوهشكده طب كل نگر زير نظر بسيج جامعه پزشكي راه اندازي شده است درخصوص فوايد حجامت مي گويد: «انسان براي پيشگيري از ابتلا به بيماري ها بهتر است با سالي حداقل يك تا دو مرتبه حجامت كردن، بسيار كمتر در معرض بيماري قرار گيرد و براي درمان به تناسب نوع بيماري، مزاج و طبع خود مي تواند از يك نوع حجامت خاص به صورت حجامت گرم و خشك (بادكش) يا حجامت تر (خون گيري) استفاده كند. در موسسه تحقيقات حجامت ايران بيش از 40 طرح براي حجامت گرم و خشك و حدود 70 طرح براي حجامت تر طراحي شده و هم اكنون توسط پزشكان اجرا مي شود.
بنابراين اولا همه حجامت ها خون گيري نيست ثانيا ميزان دفع خون نقش اساسي در درمان ندارد به طوري كه حتي با گرفتن تنها 3 سي سي خون مي توانيم به درمان برسيم و بالاترين حجم خون در حجامت 30 تا 70سي سي است و جريان خون بعد از آن قطع مي شود، پس نگراني درمورد كاهش حجم خون بي مورد است ضمن اينكه درمان بوسيله حجامت براي بيماريهاي مختلف فرق دارد. مثلاً حجامت بيمار به سردرد ميگرني با بيمار ديابتي يا بيماريهاي مربوط به ديسك با بيمار سيتالژي (مربوط به عصب سياتيك) متفاوت است.»
مديرعامل مؤسسه تحقيقات حجامت ايران در ادامه مي گويد: «حجامت روشي به ظاهر ساده و درواقع فوق العاده پيچيده است كه مزاج فرد، موضع حجامت، تعداد و ميزان خراش، ميزان بادكش، زمان حجامت و تمهيدات آن نقش مهمي در درمان و پيشگيري از بيماري دارند. براساس طب سنتي انسانهاي داراي مزاج دموي، صفراوي و معتدل بيشتر به حجامت تر (خون گيري)، انسانهاي بلغمي به حجامت گرم و خشك (بادكش) و انسانهاي سوداوي مزاج با تمهيدات دارويي به حجامت تر نياز دارند.»
وقتي از وي سؤال مي كنم باتوجه به اين همه مزيتي كه حجامت براي افراد دارد، پس چرا مسئولان سازمان انتقال خون با حجامت كردن مخالفت مي كنند، اينطور پاسخ مي دهد: «سازمان انتقال خون در كل مخالفتي با حجامت كردن ندارد، اما باتوجه به اينكه سازمان بهداشت جهاني توصيه كرده كه چنانچه خراشي روي بدن فردي ايجاد شود تا 6ماه نمي تواند خون اهدا كند بنابراين مخالفتها به همين دليل است و چون حجامت با ايجاد خراش همراه است عملاً فرد نمي تواند 6ماه تا يك سال خون اهدا كند و اين مسئله در درازمدت سازمان انتقال خون را با مشكل تأمين خون و فرآورده هاي خوني همراه مي كند.»
وي در ادامه مي گويد: «البته اگربالا رفتن امنيت ايمني بدن و استعداد اهداي خون با حجامت براي سازمان بهداشت جهاني اثبات شود، بزودي اين ممنوعيت هم برداشته مي شود و اين كاري است كه در شرف اتفاق افتادن است و بزودي اين پنجره 6ماهه كه سازمان انتقال خون به آن اعتقاد دارد، حذف مي شود. و مي بينيم حجامت نه تنها در ايران بلكه در كشورهايي مثل چين، آمريكا و كشورهاي عربي روزبه روز درحال توسعه است.»
حجامت در درمان بيماري ها فقط تلقين است!
«در جامعه صنعتي كه هر روز شاهد اتفاقات عجيب و حوادث متعدد هستيم، اهداي خون را نمي توان حذف و حجامت را جايگزين آن كرد، هر كدام از آنها جايگاه خاص خود را دارد و هيچ يك كار ديگري را انجام نمي دهد.»
دكتر فرشته خرسندي متخصص بيماريهاي عفوني در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان مطلب فوق مي گويد: «باتوجه به پيشرفتهاي روزافزون علم پزشكي اين شعارهايي كه برخي از پزشكان طب سنتي براي جلب مشتري و درآمدزايي سر مي دهند و مثلاً مي گويند حجامت در پاكسازي خون انسان از آلودگي، رفع تمام دردهاي موضعي و درمان بيماريهاي خاص تأثير فراوان دارد واقعاً مبالغه آميز است، يا اينكه عده اي معتقدند خون خارج شده بوسيله حجامت خون مرده و كثيف است و ازنظر پزشكي نوين كاملاً مردود است.»
دكتر خرسندي حجامت را مثل تمام اقدامات ديگري كه منجر به تماس مستقيم با خون مي شود خطرناك مي داند و مي گويد: «براي پيشگيري از انتقال بيماريهايي مثل هپاتيتB و C و ويروس HIV بايد مانع انجام حجامت شد و افراد مي توانند به جاي حجامت خون اهدا كنند.»
دكتر خرسندي مي گويد: «حجامت اگر هم تأثير مفيدي چه در قديم و چه در زمان حال داشته، ناشي از جنبه هاي رواني و تلقيني آن بوده است، درواقع براي معدود بيماريهايي با منشا روحي و رواني مثل بعضي سردردهاي ميگرني يا برخي از افسردگي ها، حجامت جنبه روان درماني دارد، البته به شرط اينكه خود بيمار معتقد و متقاضي اين نوع درمان باشد ولي براساس مباني مستند جهاني پزشكي، نمي توان اثري درماني روي بيماريهاي فيزيكي و اندامي بدن براي حجامت قائل شد.»
علم پزشكي حجامت را رد نمي كند
حجامت سابقه چند هزار ساله دارد و قبل از اسلام هم رايج بوده و عملي است كه علم پزشكي نمي تواند آن را رد كند.
دكتر سيدمهدي ميرغضنفري دبير انجمن تحقيقات طب سنتي دانشگاه علوم پزشكي تهران در گفت وگو با گزارشگر كيهان در پاسخ به ايرادات و شبهات وارده بر حجامت از سوي برخي ازپزشكان در توضيحاتي مي گويد: «حجامت قدمتي طولاني دارد و به زمان باستان برمي گردد، آن هنگام كه سربازان در جنگها زخمي شده و خونريزي پيدا مي كردند، پزشكان متوجه بهبودي برخي از بيماريهاي آنها مي شدند و همين مسئله مويد اين مطلب است كه حجامت نقش درماني دارد.»
وي با اشاره به اينكه حجامت بعد از اسلام نظام مند شد و براساس روايات و احاديث نقل شده از پيامبر اكرم«ص» و ديگر ائمه معصومين«ع» اين عمل جايگاهي ويژه در طب پيدا كرد، اضافه مي كند: «حجامت تا جايي مورد تأييد قرار گرفته كه روز، ساعت و ماه خاصي براي انجام آن در طب سنتي قيد شده است و اكثر پزشكان متخصص نيز اين مسائل را رعايت مي كنند. و در روايات معتبر داريم كه بهتر است حجامت در اول فصل بهار و پاييز، و روزهاي پنج شنبه صبح يا قبل از غروب آفتاب انجام شود.»
دكتر ميرغضنفري مي گويد: «حجامت در طب سنتي جايگاه ويژه اي دارد، اما بايد توجه كرد كه حجامت مساوي با طب سنتي و اسلامي نيست، بلكه حجامت يك روش درماني دستي و جزئي از اين درمان در طب سنتي است ضمن اينكه در منابع طب اسلامي و سنتي حجامت به عنوان يكي از اركان مهم درمان ذكر شده است كه بيماريهاي گوناگون را درمان مي كند و به صورت اختصاصي در منابع طب اسلامي به شكل پيشگيرانه درمان همه بيماري ها شمرده شده است.»
دبير انجمن تحقيقات طب سنتي در ادامه با اشاره به اينكه قبل از حجامت براي درمان بيماريها، بايد پرهيزهاي غذايي، ورزش، تنفس، خواب و استرس هاي روحي و رواني فرد مورد توجه قرار گيرد، مي گويد: «در قدم بعدي فرد بايد به داروهايي كه در طب سنتي مورد تأييد است از جمله داروهاي گياهي، حيواني و معدني توجه كند و در قدم سوم به درمانهاي دستي مثل ماساژ و خون گيري از طريق فصد، زالو و حجامت بپردازد.»
نظر دكتر غضنفري را در مورد اينكه برخي از پزشكان حجامت را مساوي با مبتلا شدن فرد به بيماريهايي مثل هپاتيت و ايدز عنوان مي كنند مي پرسم كه خيلي قاطعانه مي گويد: «اين نظريه كاملا غلط است، چون حجامت در حال حاضر تحت نظر پزشكان متخصص و وسايل كاملا استريل و در درمانگاههاي تخصصي انجام مي شود، ضمن اينكه اگر اين نظريه درست باشد، پس بايد بگوييم هر فردي كه آمپول مي زند يا به دندانپزشكي مراجعه مي كند هم بايد به بيماريهاي فوق مبتلا شده باشد، چون ممكن است اين وسايل غيراستريل باشند، به طور كلي اين حرف هيچ دليل علمي و منطقي ندارد.»
وي در ادامه به فوايد زياد حجامت اشاره مي كند و مي گويد: «تقويت سيستم ايمني بدن و سيستم مغز و اعصاب، كمك به تصفيه خون و رفع برخي از سردردهاي ميگرني و مشكلات پوستي مهمترين فوايد حجامت به شمار مي آيد.»
دكتر ميرغضنفري تاكيد مي كند: «خون گيري و اهداي آن با حجامت كردن دو مقوله كاملا جدا هستند كه هر كدام فوائد خاص خود را دارند و ما اصلا مخالف اهداي خون نيستيم اما معتقديم حجامت براي افراد حائز شرايط، مفيدتر است.»
حفظ سلامت مقدم بر درمان
شعار طب سنتي
در مكتب طب سنتي ايران حفظ سلامت مقدم بر درمان است و توجه به روش زندگي و تامين هواي سالم، تغذيه درست، فعاليت كافي، استراحت به اندازه و تعادل حالات روحي، رواني شعار طب ايران است.
دكتر حسين رضايي زاده، دستيار دكتراي تخصصي طب سنتي ايران در دانشگاه علوم پزشكي تهران در گفت وگو با گزارشگر كيهان با توضيح مطلب فوق در خصوص طب سنتي به اهميت و فوائد فراوان اين طب اشاره و خاطرنشان مي كند: «اكنون جامعه پزشكي به اهميت روشهاي درمان طبيعي و مكاتب طب سنتي و مكمل پي برده و دانشكده ها و مراكز تحقيقاتي بسياري در غرب و شرق به پژوهش براي بكارگيري روشهاي مختلف طبي كه سابقه علمي و تاريخي دارند، مشغول مي باشند.»
وي مي گويد: «دنياي علم پزشكي، بازگشتي پژوهشگرانه و البته محتاطانه به طب سنتي دارد كه قابل احترام است و بايد نيز چنين باشد، يعني لازم است با نگاهي علمي و دقيق و به دور از وسواس يا تعصب، دانش و تجربه ارزشمند طب سنتي را به محك آزمون بيازماييم تا در خدمت بيماران، موفق تر باشيم.»
دكتر رضايي زاده در ادامه با اشاره به اينكه در ميان انبوه ذخاير نهفته در دانش طب ايراني، مسئله خونگيري با روشهاي مختلف مثل حجامت، فصد و زالو مورد توجه خاصي قرار گرفته و به چالشي در حوزه پزشكي تبديل شده است، مي گويد: «البته قسمتي از اين چالش به دليل عملكرد بد يا متعصبانه يا بدون پايه علمي بعضي از افراد فاقد تخصص در اين زمينه است و بخشي نيز به قضاوت عجولانه يا بدبينانه بعضي ديگر از همكاران و متخصصان بازمي گردد.»
وي با تاكيد بر اينكه فصد، زالو و حجامت به عنوان جزئي از طب علمي هستند و در حد خود جايگاهي دارند، به كاربردهاي درماني زالو اشاره مي كند و مي گويد: «زالو به صورت موضعي با مكش از منطقه مورد نظر مقداري خون را خارج مي كند و مواد مختلفي را نيز از طريق ترشحات بزاق خود وارد بدن مي كند، زالو در درمان غانقاريا (گانگرن)، زخمهاي پوستي مزمن و دردهاي مفصلي كاربرد دارد و امروزه اثر درماني زالو بر نجات بافت كنده شده بخصوص در جراحي هاي رپلانت گوش و انگشت و استئوآرتريت زانو به اثبات رسيده است.»وي مي گويد: «فصد كردن هم كه به معناي رگ زدن است يكي از روشهاي درماني قوي محسوب مي شود و با شيوه هاي مختلف در زمانهاي خاص و در درمان بعضي از بيماري ها مثل افزايش غيرطبيعي خون، سردرد و بعضي از دردهاي مفصلي كاربرد دارد.»