E-mail:shayanfar@kayhannews.ir

شرايط انفاق در قرآن

آيت الله محمد تقي مصباح يزدي
زكات، پاك كننده جان و مال (25)
... والزكاه تزكيه للنفس، و لماء في الرزق؛ 1
حضرت زهرا سلام الله عليها در بخش دوم اين خطبه شريف به حكمت تشريع تعدادي از عناوين برجسته در معارف اسلامي و قرآن كريم اشاره مي فرمايند. حضرت در آغاز، ايمان را و بعد نماز را ذكر فرمودند و بعد به مسئله زكات مي پردازند. در قرآن كريم هم نماز و زكات توأما ذكر شده است. در كنار هم قرار گرفتن اين دو موضوع مي تواند اشاره اي باشد به اين كه انسان همان طور كه بايد نسبت به رابطه با خدا كه يك رابطه دروني و قلبي است تلاش كند و اين رابطه را با نماز تقويت كند، بايد با بندگان خدا هم رابطه داشته باشد كه البته آن هم غيرمستقيم رابطه با خداست؛ يعني انسان وظايفي نسبت به بندگان خدا دارد كه به خاطر اطاعت خدا بايد آن وظايف را انجام دهد.
مفهوم زكات
كلمه زكات در اصل فرهنگ ديني اعم از اسلامي و غيراسلامي، شامل هر نوع انفاقي مي شود كه به قصد اطاعت خدا انجام گيرد. در عرف ما زكات را به يك قسم از عبادات مالي اطلاق مي كنيم كه به اشياء خاصي تعلق مي گيرد؛ ولي نه در اصل لغت و نه در اصل فرهنگ عام اسلامي اختصاص به اين حكم ندارد. زكات يعني رسيدگي مالي به ديگران.
اسلام و توجه به همه ابعاد انسان
برخي افراد كه درصدد تكامل روحي برآمده اند توجهشان را فقط معطوف به يك دسته از ارزش هاي اسلامي و الهي كرده اند و از ساير ابعاد وجود انسان و ساير احكام و ارزش هاي اسلامي غافل شده اند. در بسياري از طوايف متصوفه راه تكامل را فقط توجه به خدا، ذكر، مراقبه و عباداتي از اين قبيل مي دانند و به مسائلي از قبيل جهاد، امر به معروف و نهي از منكر رسيدگي به فقرا و... چندان بهايي نمي دهند. كساني كه با معارف الهي و شيعي آشنا هستند مي دانند كه در اسلام به هيچ وجه اين يك سونگري مورد قبول نيست. به طوركلي ما بايد نگاهمان به وجود مقدس پيغمبر اكرم و ائمه اطهار سلام الله عليهم اجمعين باشد و بدانيم راه همان است كه آن ها رفتند و در مقابل متصوفه بايد گفت: انسان موجودي چند بعدي است كه در همه ابعاد بايد به طرف خدا حركت كند، نه فقط از راه دل، البته همه آن ارزش ها به نحوي با دل انسان سروكار دارد؛ ولي در شاخه هاي گوناگون منشعب مي شود.
اگر انسان فقط به يك دسته از عبادات توجه كند، يك بعدي بار مي آيد. انساني كه فقط به يك جهت توجه مي كند مانند موجود ناموزوني مي شود كه فقط يكي از اندامش رشد كرده است و اين مورد رضاي خدا نيست. انسان يك موجود چند بعدي است و همه آن ها بايد در راه خدا به كار گرفته شود و رشد موزون و متناسب داشته باشند. شايد انتخاب اين عناوين متعدد در خطبه حضرت كه بعضي مربوط به عبادت هاي فردي و بعضي اجتماعي است، بعضي جنبه اثباتي دارد و بعضي جنبه نفي دارد، خود درسي است براي اين كه ما بدانيم اسلام فقط به يك بعد از ابعاد انسان توجه ندارد. هرچه را كه خدا به ما عطا كرده و احساس مي كنيم مي توانيم زمينه رشد آن را فراهم كنيم بايد همه آن ها را در راه خدا به كار گيريم. اولياي كامل سعي داشتند در عبادت هايشان تا آن جا كه ممكن است تمام اندام هايشان را به خدمت بگيرند.
اين يك نگرش جامع است كه بدانيم بايد همه وجودمان را صرف بندگي خدا كنيم و خدا در وجود ما چيزي نيافريده كه هيچ فايده اي نداشته و مزاحم بندگي خدا باشد. بله، تزاحماتي بين فعاليت هاي اندام هاي مختلف يا بين بدن و روح ممكن است واقع شود كه دراين صورت بايد طبق دستور خدا تعديل شود.
حضرت زهرا سلام الله عليها براي زكات دو حكمت ذكر مي كنند:
1- تزكيه للنفس؛
زكات موجب پاك شدن و تميز شدن روح انسان مي شود. ممكن است سؤال شود كه زكات چگونه موجب تطهير و رشد روح مي شود؟
كلمه «زكات» كه با كلمه «تزكيه» هم خانواده است گويا در اصل لغت در مواردي به كار مي رفته كه زوايد چيزي را مي زدند و اين كار موجب رشدش مي شده است، مثل هرس كردن درخت كه به آن تزكيه درخت مي گفته اند. گويا زكات هم از همين ريشه گرفته شده است. انسان با دادن زكات، مقداري از مالش را جدا مي كند و به ديگران مي دهد و اين مثل زدن شاخ و برگ هاي اضافي است كه باعث رشد و مرغوبيت ميوه مي شود. اين كه زكات موجب فراواني روزي مي شود راحت تر فهميده مي شود تا اين كه بگوييم: زكات موجب تطهير روح مي شود. سّر ارتباط زكات دادن با تطهير روح در چيست؟
سّر تطهير جان با زكات
امور دنيوي و مادي كه در اختيار انسان قرار گرفته است، اصالت ندارند و صرفا براي انسان جنبه ابزاري دارند. برخلاف آن چه ماده گرايان و منكرين خدا تصور مي كنند ما براي اين خلق نشده ايم كه فقط از لذت هاي دنيا استفاه كنيم. اصلا كل زندگي دنيا سير است و ما در سفريم. مقصد جاي ديگري است. ما بايد دراين سير درحدي كه براي رسيدن به مقصد نياز داريم توشه برداريم. دنيا خود بالاصاله هدف نيست. خداي متعال لطف كرده است و براي اين كه ما سعي كنيم از اين نعمت ها استفاده كنيم لذتي هم در استفاده از آن ها قرار داده است. اگر لذت خوردن و آشاميدن نبود ما اهتمامي به آن ها نمي داشتيم و از بين مي رفتيم و يا اگر غريزه جنسي نبود انگيزه انسان براي تشكيل خانواده و بچه دار شدن ضعيف مي شد. خداي متعال گرايش به لذت هاي مادي و دنيوي را در وجود ما قرار داده است تا ما را وادار كند كه زندگي مادي مان را تامين كنيم و از اين زندگي براي سعادت ابدي مان استفاده كنيم. اگر بخواهيم به آن سعادت ابدي و رضوان الهي برسيم بايد اين مسير را طي كنيم؛ يعني به قدري كه خدا مقدر فرموده دراين عالم بمانيم و با سختي هاي آن دست و پنجه نرم كنيم تا بتوانيم در سايه اطاعت خدا رشد معنوي پيدا كنيم.اقتضاي اين نگرش آن است كه ما به دنيا به عنوان ابزار نگاه كنيم نه به عنوان هدف. هر قدر اين باور در انسان بيشتر باشد در اعمالش بيشتر تجلي پيدا مي كند؛ مثلا به اندازه اي غذا مي خورد كه بتواند براي انجام وظايفش انرژي كسب كند و از پرخوري پرهيز مي كند و يا درباره لباس خيلي به دنبال رنگ، هر روز يك مدل پوشيدن، اتو زدن و... نمي رود؛ چون مقصود از لباس حفظ از سرما و گرما بود؛ البته خود زينت هم يكي از نيازهاي انسان است و پوشيده بودن بدن آن هم با لباس مطلوب در اسلام لازم است؛ اما اين كه هم انسان اين باشد كه لباس، آرايش و مو و صورتش، و... را درست كند، به طوري كه ساعت ها وقت او را بگيرد، با آن بينش خيلي سازگار نيست.
بالاخره انسان به تدريج در زندگي اجتماعي مي رسد به اين كه اگر بخواهد لذت هايش تامين شود بايد پول داشته باشد، لذا به دنبال پول در آوردن مي رود و اگر ايمان كافي داشته باشد سعي مي كند درآمدش از راه حلال باشد.معمولا انسان به يك حد معيني قانع نمي شود و نيرو و وقت فراواني را صرف پول درآوردن مي كند. چيزي را كه انسان با اين زحمت پيدا مي كند خيلي به آن دلبستگي پيدا مي كند. وقتي به آن دلبسته شد، اولا: قواي فكري، عاطفي و احساسي اش به همان جهت سوق داده مي شود. حال اگر به او بگويند: پولي را كه به دست آورده اي به ديگران انفاق كن! اين كار براي او خيلي خيلي سخت است؛ حتي دادن خمس و ساير واجبات آن هم براي انسان سخت است. اين تعلقي است كه انسان به امور دنيا پيدا مي كند و اين خيلي خطرناك است و اگر رشد كند مي تواند انسان را به كفر بكشاند. همان طور كه خيلي ها را كشانده است. لااقل فكر انسان را مشغول مي كند و باعث مي شود آن وقتي را كه بايد صرف عبادت و رشد معنوي كند، صرف نقشه كشيدن براي درآمد بيشتر كند. اين آلودگي و نكبتي روحي است كه بزرگ ترين سد راه تكامل انسان مي شود. مثل پرنده اي مي ماند كه به پايش سنگي ببندند. هرچه اين سنگ بزرگ تر باشد بيشتر مانع از پرواز مي شود. پرنده هنر پرواز و ابزارهاي آن را دارد؛ اما سنگ مانع مي شود. انسان عقل و شعور و معرفت دارد و تعليمات انبياء را ديده است و مي داند سعادت ابدي در بهشت است و اين دنيا بازيچه اي بيش نيست. (انما الحياه الدنيا لعب و لهو)2؛ اما در عمل فراموش مي كند. اگر اسكناسي را گم كند خواب از چشمش مي رود و در نماز هم فكرش مشغول مي شود. اين ها نشانه تعلق به دنياست. آيا چنين كسي حال عبادت پيدا مي كند؟ آيا مي تواند سحرخيز باشد و با نشاط در پيشگاه خدا راز و نياز كند؟ اين تعلق، آلودگي روحي است.
انفاق دوست داشتني ها
چه كنيم تا از اين آلودگي پاك شويم؟ دواي آن در اين آيه شريف بيان شده است كه مي فرمايد: لن تنالو البر حتي تنفقوا مما تحبون؛ 3 اگر مي خواهيد پاك شويد بايد كمي از چيزهاي زيادي را بزنيد و هرس كنيد. بايد مقداري از پول هايي را كه جمع كرده ايد به ديگران بدهيد وگرنه دلبستگي ها نمي گذارد پيش برويد. دلبستگي ها سنگي است كه به پاي شما بسته شده است؛ اگر مي خواهيد پرواز كنيد بايد سنگ را باز كنيد. پرداخت قسمتي از مال را خدا تحت عنوان خمس و زكات واجب كرده است؛ ولي راهش را هم باز گذاشته تا بيشتر انفاق كنيد؛ البته انسان درهر كاري بايد اعتدال را رعايت كند. به هرحال بهترين راه كم كردن تعلقات دنيوي كمك كردن به ديگران است. قرآن مي فرمايد: «هرگز به نيكي، سعادت و پاكي نخواهيد رسيد مگر اين كه از آن چيزهايي كه دوست داريد انفاق كنيد» نه چيزهايي كه اسباب زحمت است و مي خواهيد دور بريزيد. اتفاقا قرآن روي اين نكته تاكيد دارد و مي فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا انفقوا من طيبات ما كسبتم و مما اخرجنا لكم من الارض و لاتيمموا الخبيث منه تنفقون و لستم بآخذيه الا ان تعمضوا فيه و اعلموا ان الله غني حميد4؛ اي اهل ايمان! از قسمت هاي پاكيزه اموالي كه به دست آورده ايد و از آنچه از زمين براي شما خارج ساخته ايم انفاق كنيد! و براي انفاق، به سراغ قسمت هاي ناپاك نرويد درحالي كه خود شما حاضر نيستيد آن ها را بپذيريد، مگر از روي اغماض و كراهت! و بدانيد خداوند، بي نياز و شايسته ستايش است.»
پس با دادن زكات دل از اين آلودگي پاك مي شود. قرآن خطاب به پيامبر مي فرمايد: «خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزكيهم بها؛ 5 از مردم زكات بگير تا با گرفتن زكات آن ها را پاك كني.» دلبستگي به مال دنيا كه مانع از علاقه به آخرت و انس با خدا و عبادت خدا مي شود، با دادن زكات از بين مي رود؛ لذا حضرت زهرا سلام الله عليها مي فرمايند: «و الزكاه تزكيه للنفس؛ خداوند زكات را قرار داد تا دل و جان شما را پاك كند.»
در فرهنگ ما شايع شده كه مي گوييم: با دادن خمس و زكات مالت را پاك كن! اين به خاطر اين است كه با وجود حقوق واجب الهي در ميان اموال ما تصرف درمال حرام مي شود و حرام نجس است و مال را نجس و پليد مي كند؛ لذا مي گويند: مالت را پاك كن! اين تعبير هم صحيح است؛ اما مسئله اصلي پاك شدن جان آدمي است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- بحارالانوار، ج 29 ص 322 2- محمد، 63.
3- آل عمران، 29 4- بقره .267
5- توبه، 201.
پاورقي

پاييز 88 آغاز خزان راديكاليسم سبز

حميد رضا اسماعيلي
جبهه ملي نيز گرچه در پيش از انتخابات به صدر و ذيل جمهوري اسلامي ناسزا گفت اما در سياه نمايي از وضع موجود و لزوم تغيير در سياست هاي داخلي و خارجي، كه شعار انتخاباتي تجديدنظرطلبان بود چيزي كم نگذاشت.460 با وجود اين، انتخابات 22 خرداد و حوادث پس از آن حتي در ميان گروه هاي اپوزيسيون و ضدانقلاب نيز شكاف ايجاد كرد. شرايط به وجود آمده پس از خرداد 88 بسياري از باورهاي شكل گرفته در ميان فعالان سياسي را تغيير داد. در اين انتخابات بسياري از نگرش ها درباره حكومت، سياست، نيروي اجتماعي، فعال سياسي، دمكراسي و بسياري از مفاهيم سياسي وعلوم سياسي دگرگون شد كه به تدريج آثار خود را در طول سال هاي بعدي نشان خواهد داد. از پيامدهاي انتخاباتي دهم رياست جمهوري بر اپوزيسيون آغاز انشعاب هاي سياسي است كه به تدريج در حال وقوع است. به طور نمونه، سلسله تحولات بعد از انتخابات دهم رياست جمهوري، تأثيرات قابل توجهي بر جبهه ملي نهاد. در اواخر شهريور 88 گروهي با عنوان «جبهه ملي ايران در بريتانيا» در اعتراض به آنچه كه عدم اقدام مديريت فعلي جبهه ملي در «پشتيباني از جنبش سبز» ناميد، استعفاي رسمي خود را از اين تشكل اعلام كرد. آنها مدعي بودند مديريت فعلي جبهه ملي داراي ارتباط تنگاتنگ با جمهوري اسلامي است. پيش تر نيز گروه هاي ديگري از جبهه ملي خارج شده بودند.461 البته برخلاف بيانيه اي كه از سوي شوراي مركزي جبهه ملي ايران منتشر شد، در بيانيه اي كه از سوي جبهه ملي ايران - اروپا در چند روز مانده به انتخابات انتشار يافت از ايرانيان خواسته شده بود براي «پشتيباني از جنبش هاي مدني» و جلوگيري از رأي آوردن دوباره احمدي نژاد در انتخابات شركت كنند و به رقيب او رأي دهند.462 با وجود اين همه شواهد و دلايل، گرچه جريان داخلي تلاش مي كرد در برخي موارد اين هم سويي و شكل گيري چنين پيوندهايي را انكار كند، اما همزمان با فعاليت هاي آنان براي ابطال انتخابات و سرنگوني دولت احمدي نژاد، انبوهي از جريان هاي اپوزيسيون نيز خواستار ابطال انتخابات و ناديده گرفتن آراي حدود 25 ميليون نفر (بيش از 60 درصد) از شركت كنندگان در انتخابات شدند. گروهك هاي منافقين، فدائيان خلق، حزب توده، جبهه ملي، نهضت آزادي و... همگي خواستار ابطال انتخابات و نتيجه آن شدند. بسياري از آنها نيز در پي باز كردن حضور بيگانگان در انتخابات ايران بودند. شيرين عبادي نيز طي مصاحبه هايي با راديو فردا، خواستار باطل كردن انتخابات و برگزاري انتخابات ديگري با خارجي ها شد. البته او در ادامه مدعي شد كه بازشماري آرا نيز مشكلي را حل نمي كند.463 اما همزمان با اين مواضع، گروهك تروريستي «جندالله» به سركردگي عبدالمالك ريگي در پيامي از مردم ايران خواست تا دامنه آشوب ها را گسترش دهند.464
در آشوب هاي پس از انتخابات، در حوزه اغتشاشات ميداني نيز افرادي وابسته به گروهك ريگي، منافقين و تشكيلاتي از اين دست حضور داشتند كه برخي از آنان دستگير شدند.465 اما ماهيت اصلي حمايت هاي بي دريغ اپوزيسيون از راديكاليسم سبز را «كاظم كردواني» از نيروهاي چپ گراي مقيم آلمان به صراحت بيان مي كند. وي معتقد بود: «جريان سكولار غيرمذهبي در موقعيتي نيست كه اپوزيسيون و آلترناتيو جمهوري اسلامي باشد.» لذا وي نيز از جريان هاي ضدانقلاب دعوت كرد، فعلاً در پوشش حمايت از موسوي و كروبي به فعاليت ادامه دهند. وي تأكيد كرد: «موسوي كه قبل از انتخابات حرف مي زد با آقاي موسوي امروز يكي نيست. حرف هايي كه امروز مي زند، حرف هايي نيست كه قبل از انتخابات مي زد. اگر او با پختگي تغيير موضع دهد بايد اين را به فال نيك گرفت. حركت اخير اپوزيسيون طبيعتاً موسوي و آقاي كروبي را به تغيير موضع مي كشاند و حركت به گونه اي است كه اجازه عقب نشيني از موضع را نمي دهد.» وي تصريح كرد: «اگر گروهي شعارهاي مذهبي بدهند، تعداد زيادي كه سكولار غيرمذهبي هستند از جنبش كناره گيري خواهند كرد و اگر سكولارهاي غيرمذهبي بگويند به جريان هاي مذهبي كاري نداريم، باز هم عده اي از جنبش جدا خواهند شد. زياده روي ضرر مي زند. امروز آلترناتيو سكولار غيرمذهبي براي حكومت در موقعيتي نيست كه بتواند مجموعه جامعه را هدايت كند. اگر راه حلي وجود داشته باشد اين است كه اين فعالان سياسي و اجتماعي و فرهنگي در جنبش شركت كنند تا بتوانند آرام آرام سازماندهي كنند و ديدگاه هاي خود را در جامعه تثبيت نمايند. اپوزيسيون سكولار غيرمذهبي اگر بتواند با حفظ تمايز در جنبش شركت كند و تبديل به يك جنبش اجتماعي شود، به موفقيت بزرگي دست يافته است. شما بايد سياست هايي را مطرح كنيد كه قابل تحقق باشد. مي توانيم شعارهاي عالي بدهيم، اما بايد ديد بازتاب هاي اجتماعي آن چقدر است. به گمان من طرح چنين ايده هايي نظير اعتصاب و تعطيلي صنايع نادرست است و حاصلي غير از سرخوردگي ندارد. همچنين طرح شعار سرنگوني رژيم - كه بايد ديد در ايران چه كسي مي تواند آن را طرح كند - چيزي غير از پراكنده كردن و از هم پاشيدن حركت عمومي نخواهد بود. اما طبيعي است كه بايد شعار تغيير قانون اساسي و جدايي دين از حكومت را بخواهيم.»466
جريان هاي مختلف اپوزيسيون حتي تلاش كردند در سفر پنجم رئيس جمهور در پاييز 1388 به نيويورك به اسم «جنبش سبز» نيز جمعيتي را در نيويورك عليه جمهوري اسلامي و شخص احمدي نژاد گرد آورند. آنان تبليغات فراواني را مبني بر حضور ميليوني در اين تجمع از يك ماه پيش از سفر آغاز كردند كه در نهايت چند صد نفر متشكل از منافقين، سلطنت طلب ها و برخي شخصيت هاي تجديدنظرطلب نظير سروش، اكبر گنجي، علي اكبر موسوي خوئيني، عبدالعلي بازرگان و ركسانا صابري در آن حضور يافتند. جمعيت سال 1388 كه چيزي بيشتر از تجمع سال 1386 نداشت حامل پارچه هايي به رنگ سبز بود كه مي توانست در صورت تحقق حداكثري شور جديدي به «راديكاليسم سبز» در داخل ايران بدهد، اما چنين نشد و پاييز سال 1388 نشان از آغاز خزان راديكاليسم «سبز» داشت.467
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
460 . «بيانيه شوراي مركزي جبهه ملي ايران درباره انتخابات»؛ سايت جبهه ملي ايران؛ 9/3/1388.
461 . «پيامدهاي انتخابات دهم رياست جمهوري بر اپوزيسيون؛ اختلاف شديد در جبهه ملي بعد از حوادث اخير»؛ سايت پارسينه؛ 23/6/1388.
462 . «بيانيه جبهه ملي ايران - اروپا درباره دهمين دوره انتخابات رياست جمهوري ايران»؛ سايت ايران امروز؛ 20/3/1388.
463 . «همه بازيگران پروژه ابطال انتخابات»؛ روزنامه كيهان؛ پنجشنبه 28 خرداد 1388؛ ص 2.
464 . «رضا پهلوي، مسعود رجوي و ريگي تجمع كنندگان غيرقانوني را حامي خود دانستند»؛ خبرگزاري برنا؛ كد مطلب 133.230-45.
465 . «درباره حوادث عاشوراي 88 تهران»؛ پايگاه اينترنتي الف؛ 7 دي 1388؛ كد مطلب 60476.
466 . «سازماندهي اپوزيسيون برانداز در پوشش همراهي با موسوي»؛ روزنامه كيهان؛ چهارشنبه 21 مرداد 1388؛ ش 19434؛ ص 2.
467 . پايگاه اينترنتي قلم پرس؛ 5/7/1388؛ كد مطلب: 880705036.
پاورقي