كمبود آب و راهكارهاي صرفه جويي در مصرف (بخش نخست)
مايه حيات گرفتار مصرف بي رويه

حسن آقايي
تنها آب است كه شكوه زندگي را به روند طبيعي تداوم مي بخشد، شكوفا مي كند و ايمن مي سازد.
آب نباشد ريشه زيستن ها و زيبايي و طراوت طبيعت سبز و آبي و توليدات صناعي نيز مي خشكند. خشكسالي هاي متوالي و فراگير كه به خط قرمز برسند سبب مي شوند به تدريج خشت بناي زندگاني ترك بخورد.
خشكسالي سرزمين ما پديده اي نو نيست؛ طبيعت جغرافيايي و آب وهوا در سطح كره زمين هفت اقليم خشك و نيمه خشك دارد و ايران يكي از آن اقليم هاست.
اما مشكل كم آبي كشور ما تنها كمبود بارندگي برآمده از اقليم خشك و نيمه خشك نيست؛ چگونگي مديريت، برنامه ريزي، نظارت، آينده نگري و فرايند افزوني جمعيت و همچنين جلوگيري از اسراف در مصارف و فراواني هدر رفتن آب در بخش هاي زراعي، اداري، كارگاهي و خانگي نقش تاثيرگذار و حياتي در كم و كيف شرايط پديده خشكسالي دارند.
كم توجهي به اين بخش ها ، سبب غفلت به
قدر ناشناسي اين مايه حيات شده كه براي بهينه سازي لازم است متوجه خلأ ها از جمله فرهنگ سازي و رفع عادت ديرينه زياده روي در مصرف شويم و اقدامات فرهنگي فراگير و رغبت انگيز عمومي به ميدان عمل آيد. تحقق اين توفيق نيز مستلزم مديريت اجرايي و مديريت مردمي- فردي و خانوادگي- مي باشد.
كمبود آب دركشور
در ارتباط با وضعيت كميت و مصرف آب در كشور بخشي از اشارات موارد را به نقل از بعضي از مسئولان مي خوانيم: «ميزان بارندگي دردوسال اخير دلالت بر اين دارد كه پارسال 230 ميلي متر مكعب بارندگي در كشور داشتيم و امسال به 180 ميلي متر مكعب كاهش داشته است.»
«مصرف آب هر نفر طي 24 ساعت يك شبانه روز در كشور 180 ليتر است در حالي كه در كشورهايي كه مشكل آب ندارند مصرف آب هر نفر در مدت زمان مذكور- بنا به آمارهاي مختلف ارايه شده- كمتر از 100 و 110 و 120مترمكعب است.»
رئيس سازمان حفاظت از محيط زيست گفته است «در9 استان و 34 شهر كشور با كمبود جدي آب روبه رو هستيم...»
مديرعامل آبفاي كشور هم اعلام كرده منابع آبي كشور جوابگوي نياز مردم نيست. اگر اين منابع را مديريت نكنيم با بحران روبه رو مي شويم.»
خشكسالي به چنان وضعي رسيده كه آب درياچه و رودخانه هاي پرآب و معروف در چند استان از جمله سيستان و بلوچستان، آذربايجان غربي و اصفهان را به تشنگي كشانده است. همچنين در بسياري از روستاها آب شرب موردنياز اهالي به وسيله تانكرهاي آبرساني تامين مي شود.
رودي خشكيد و زندگي را كوچاند
حدود 12-10 سال پيش در سفر يك مأموريت كاري به خطه سيستان و بلوچستان هنگامي كه پيش از ديدن تپه هاي باقي مانده از شهر سوخته در زابل، به محل رود هيرمند رفتم، از تماشاي طول رود هيرمند غنوده در تشنگي نه تنها شگفت زده كه افسرده شدم؛ رودي كهن كه در روزگار پرآبي حواشي بستر و مسيرش از افغانستان تا بخشي از خاك كشورمان در سيستان و بلوچستان را پرطراوت و سبب رونق آباداني و ممر كسب و كار نيز براي صيادان ماهيگير بومي هموطن بوده است.
حال مي ديدم اين رود عظيم پربركت در جذام خشكسالي متروك و بي ثمر زيرتابش تند خورشيد، چروكيده و منزوي تشنه جرعه آب رواني شده است و يادها و يادگارهايش: چند قايق ماهيگيري محلي همچون ضايعات آوار و بقاياي گذشتگان ديرينه در داخل و اطراف به پوسيدگي روي برده اند. همراهان محلي منطقه وسيع فرودست در قسمت جنوبي رود را نشان مي دهند. اين محل با فاصله عرض يك راه گذرگاهي در 6-5 متري رود قرار دارد. طول عمق اين منطقه با گذرگاه چيزي حدود 8-7 متر مي شد كه به طور اريب از سطح گذرگاه همانند ديواري شيب دار، راه رفتن به پايين است: ديواري با انبوه خاك نرم كه بيشتر به نرمه شن مي ماند و از سطح تا سطح گذرگاه انباشته شده است. يكي از افراد راهنما به راحتي پاي در نرمه خاك مي گذارد و به سطح مي رسد. موقعي كه پاي در اين شيب مي گذارم فرورفتگي در خاك تا بالاي كفش است، درست مثل اين كه در توده انبوه برف قدم گذاشته مي شود. در يك قسمت به طرف رود يك سري اتاقك خشت و گلي با سقف هاي گنبدي شكل وجود دارند. هريك از اين مكان هاي مسكوني يك راه به درون دارد كه بدون در است. بسياري از اين مكان ها دراثر توفان نرمه شن تا نيمه محل ورود تنها اتاق ها پوشانده شده است. اين به اصطلاح خانه ها زماني كه هيرمند سرشار از آب بوده محل كسب روزي و زندگي صيادها بوده كه حال همه شان به دليل خشكيدگي رود كوچ كرده اند تا به آب و زندگي و كارشان ادامه دهند.
منابع آبي جوابگو نيست
تامين آب و تعادل مصرف بهينه اين مايه زندگاني اولويت نخست در تهيه اقلام ضروري نظير گندم و دارو است. اگرچه اين كالاها و لوازم ديگر امكان واردات در صورت نياز مبرم دارند ليكن «آب» كالايي همچون وسايل خانگي، پوشاك، تنقلات، ميوه، ماشين آلات و صدها قلم ديگر نيست كه در صورت كاهش شرايط توليد و ذخيره سازي و رفع كمبود مقطعي، بتوان از خارج وارد كرد. با اين پيش گفت همانطور كه پيشتر اشاره شد مديرعامل آبفاي كشور درباره موقعيت آب مطالبي بيان كرده و اينك بخش بيشتري از گفتار وي را مي خوانيم:
«سيدمهدي ثمره هاشمي» در اواخر دهه اول مردادماه در مراسم اختتاميه اولين جشنواره ملي فيلم و عكس جلوه هاي آب در اصفهان گفته است: منابع آبي كشور جوابگوي نياز مردم نيست. اگر اين منابع را مديريت نكنيم با بحران روبه رو مي شويم. به گفته وي متوسط بارندگي در دنيا 860 ميلي متر مكعب و در ايران 250ميلي متر مكعب است . اين ميزان كاهش درحالي است كه هرسال نيز شاهد افت بارندگي هستيم. وي دراين باره نمونه مي دهد: «درسال آبي گذشته متوسط ميزان بارندگي كشور 230 ميلي متر مكعب بوده و درسال جاري به 180 ميلي متر مكعب رسيده است. اين وضعيت در شرايطي است كه 92درصد آب مصرفي كشور در بخش كشاورزي مصرف مي شود اما 60درصد آن هدر مي رود ضمن آن كه شيوه هاي نامناسب آبياري نيز آب هاي زيرزميني را آلوده كرده است.»
اما درباره ميزان مصرف آب روزمره هر نفر در كشورمان با كشورهاي ديگر، ثمره هاشمي اظهار مي كند: «ميزان مصرف آب در كشور ما در حال حاضر در هر شبانه روز 180 ليتر براي هر نفر است كه اين مقدار در بسياري از كشورهايي كه ميزان بارندگي آنها تا 20برابر ما است، كمتر از 100 ليتر مي باشد.»
مديرعامل آبفاي كشور سپس درباره وضعيت آب در استان اصفهان با توجه به خشكي آب زاينده رود و وضعيت فعلي آب در اصفهان اظهار داشته است: «مسئولان نظام هر چه سريع تر بايد براي وضعيت موجود آبي اصفهان چاره انديشي كنند چرا كه خشكي زاينده رود روح اصفهان را گرفته است. اگر آب در اين رودخانه جاري نشود خسارات جبران ناپذيري را به اين شهر وارد خواهد كرد.»
عوامل افزايش مصرف آب
يك كارشناس عمران و آب و فعال در اصلاح و بازسازي شبكه هاي آبرساني دليل افزايش مصرف آب را فرسودگي تأسيسات آبرساني از جمله در تهران مي داند و از آن به عنوان يك نكته شايان توجه در اين زمينه ياد مي كند.
«هومن اسماعيلي» با تأكيد بر اين نظر كارشناسي خود مي افزايد: «اين افزوني مصرف بالاي آب ناشي از متدهاي اجرايي سيستم شبكه هاي آبرساني زيرزميني كه تركيب بندي شاخه اي است، مي باشد.» وي در ادامه با اشاره به ساختار شبكه هاي حلقوي در كشورهاي اروپايي، مي گويد: «اين سيستم شبكه در ايران اجرا نمي شود چون طراحي اش سخت و هزينه آن زياد است.» او توضيح مي دهد: «يك تفاوت و كاركرد شبكه حلقوي با شبكه شاخه اي در ايران اين است كه در اينجا چنانچه در يك نقطه مسير شبكه لوله صدمه ببيند و يا دچار تركيدگي شود حجم بزرگ آب شروع به هدر رفتن كرده و تا زمان رسيدگي و ترميم نقص آن نقطه ادامه مي يابد غير از آن كه كلي آب از لوله خارج شده، محل يا خانواده هاي استفاده كننده از آن خط لوله، بدون آب مي مانند.»
ارتباط جمعيت با نقص شبكه
وي به عنوان پيمانكار در امور اصلاح و بازسازي شبكه هاي آب با اين اظهار كه هر دفعه لوله آب در مسيري دچار شكستگي مي شود انجام ترميم لوله زمان زيادي مي برد و هزينه بر است، اضافه مي كند: « با تكرار اين گونه اتفاق كه شاهد آن بوده ايم سالانه حدود 3 ميليارد تومان بابت بازسازي و اصلاح شبكه هزينه صرف مي شود.» او در همين ارتباط تعريف مي كند : «12 سال پيش در منطقه اي در اسلام شهر شبكه آب دچار مشكل شده بود كه اصلاح مي شود. پس از آن مدت اما باز همان سيستم شبكه دچار نقص شده و بار ديگر اصلاح و مرمت مي شود.» اين كارشناس بر اين باور است كه چنين نواقص به دليل افزايش جمعيت ناشي از مهاجرت رخ مي دهد كه مصرف آب طبعا بيش از گذشته مي شود. البته بايد دانست امكانات سيستم شبكه اي قديمي جواب مناسب افزايش مصرف آب را نمي دهد.»
وي در ادامه موضوع ايجاد نقص در لوله آبرساني، مي افزايد: «در شبكه حلقوي چنانچه يك نقطه از لوله آبرساني شبكه دچار مشكل و شكستگي شود، ساختار سيستم به گونه اي است كه مشترك مصرف كننده آب خانگي و غيره در مدت زمان ترميم لوله مي تواند از لوله ديگر مخزن آبرساني استفاده كند.»
«اسماعيلي» درباره آبرساني از سد به مخزن شبكه آبرساني در كشور، بر اين نظر است كه انتقال آب از سد به مخزن تصفيه چون به صورت روباز انجام مي شود اولا هزينه بردار است، ثانيا در مسير انتقال آب بدين روش احتمال سوءاستفاده در آن ممكن مي شود. ولي در شبكه هاي حلقوي كلا انتقال آب از سد به مخزن تصفيه در مسير تونل آب صورت مي گيرد.»
مديريت بايد آينده نگر باشد
بخش ديگر ديدگاه اين كارشناس معطوف به اشكالات فاضلاب واحدهاي مسكوني و رعايت آينده نگري ظرفيت كشش و مقاومت كاربرد لوله هاي اين سيستم مي شود. او در اين زمينه مي گويد: «ما مشكل فاضلاب هم داريم با اين توضيح كه لوله فاضلاب ها اغلب متناسب با ميزان ظرفيت استفاده ساكنان ساختمان ها نيست درحالي كه در كاربرد توان و كشش لوله ها بايد آينده نگري منطقه اي نيز منظور شود. بنابراين مديريت بايد برنامه هاي مطالعاتي اش آينده نگر باشد. در كشورهاي پيشرفته حتي در احداث خيابان پيش بيني كشش عبور و مرور براي 50 سال آينده منظور مي شود.»
صرف جويي كنيم تا دچار كمبود نشويم
يك گلفروش آن اندازه در مصرف آب صرفه جويي مي كند كه باعث تعجب و پرسش مأمور شركت آب شده و پرسيده چرا مصرف آب مغازه تان كم است؟
«محمد رحيم زاده» از سال 1335 به كار پرورش گل در باغ و گلفروشي مشغول است. اخلاقش اين است كه در همه كارهايش صرفه جويي مي كند. مي گويد: «در منزل هم در مصرف آب صرفه جويي مي كنم اما معمولا خانم ها تا آنجا كه بخواهند آب زياد مصرف مي كنند و اهميت به صرفه جويي نمي دهند.»
گلفروش ادامه مي دهد: «الآن در شرايط كم آبي هستيم اما اين كه چرا بعضي مردم شير شيلنگ آب آشاميدني را با شدت و فشار تمام باز مي كنند و ماشين، كف حياط و باغچه و درخت ها را با آب خوردن مي شويند، نمي دانم روي چه اصلي است. ماشين را با يك سطل آب و يك پارچه هم مي توان شست و تميز كرد. بايد ملاحظه كنيم تا آنجا كه امكان دارد از هر چيز صرفه جويي كنيم تا دچار كمبود نشويم. من اين اخلاق را داشته و دارم كه در همه كارهايم صرفه جويي مي كنم. براي وضو شير آب را تا آخر باز نمي كنم. شير آب خوردن را به حد مصرف باز مي كنم. آب ليوان زياد باشد آن را پاي گلدان مي ريزم. همه چيز بايد روي حساب و به حد نياز مصرف شود.»
مي پرسم كالاي شغل شما همه روزه نياز به مصرف آب دارد. يك تغذيه اصلي گل ها و گلدان ها آب است تا طراوت داشته و پژمرده نشوند. چطور آنها را آبياري مي كنيد؟ او جواب مي دهد «تا موقعي كه در جوي مقابل مغازه آب باشد با آب رونده جوي، گل ها و گلدان ها را آب مي دهم. آب جوي اين محل و منطقه تميز و شفاف است.» او سطل كنار مغازه را نشان مي دهد. و مي گويد: «ببينيد آب چقدر زلال و پاكيزه است. اين آب همين جوي است . يك بار مأمور قبض مصرف آب آمد و پرسيد چرا مصرف آب شما كم است؟ به او گفتم: «تا آنجا كه ممكن باشد از آب جوي براي ريختن پاي گلدان گل ها استفاده مي كنم.»
گزارش روز