نگاهي به مشكلات پيش روي هنر و صنعت فرش دستباف ايراني (بخش نخست)
تار و پود قالي بر دار بي مهري

صديقه توانا
هيچ گاه پيش نيامده است تا دستان رنجيده ات را ببينم، اما حاصل تقلاي انگشتانت را هزاران بار در نمايشگاه ها و فروشگاه ها ديده ام، بر همين نقش و نگار و زيبايي هاي گسترده كه راه رفتن را آموخته ام، ديده ام بر همين گره هاي گره گشا و آنجا كه بازي هاي كودكانه ام را گسترده ام و امروز آرزوهاي رنگ رنگي ام هم انگار رنگ گلها و نقش قالي هاي توست چراكه هميشه تازه و شاداب و تنيده ز دل و بافته ز جانت است چون زيبايي و درخشندگي دل پاك و روشنت را پاي دار قالي، روي چله ها و توي گره هاي آن ريخته اي كه هميشه زنده است و جاودانه زيبا.
هنر فرش بافي آيينه تمام نمايي از هنر و تمدن اسلامي و ايراني و ميراث گرانقدري است كه در شناسنامه ايران جايگاه ويژه اي دارد.
فرش در زمره هنرهاي سنتي اصيل است كه تبلور عيني فرهنگ مردم اين مرز و بوم بوده است. و بسان يكي از شاخص هاي اصلي هويت نظام فني و نمادهاي ملي تاريخي فرهنگ ايران در سطح جهان مطرح مي باشد.
فرش دستباف ايراني، هنري است ديرآشنا كه ظرافت تصوير را با دقت معنا در هم آميخته و آميزه اي از تصوير و عمق معنا را به نمايش مي گذارد و صنعتي زنده و كارآمد است كه با زندگي بسياري از مردمان اين آب و خاك عجين شده است و چشم دولتمردان پس از نفت، خيره به اوست.
فرش هنر و صنعت ملي و ريشه دار هميشه تاريخ ماست و طبيعت اصيل، زيبايي و جاذبه هاي نيرومند آن و دستان پرتوان خالقان آن كه آثار ماندگارشان زينت بخش نمايشگاه ها و گنجينه هاي جهان است، براي جهانيان ارزشمند و قابل تعظيم است.
نقشه هاي اصيل و بديع قالي ايران، طي قرون و اعصار از زندگي و محيط مردم و از فرهنگ و قوميت هاي اين كشور مايه گرفته و بتدريج مسير تكاملي پيموده است.
بي ترديد فرش دستباف نمادي ديرپا و ماندگار از زيبايي، ظرافت و زايندگي تمدن ايران اسلامي است. فرش دستباف آميزه موزوني از هنر، صنعت و فرهنگ فراگير و پوياست كه در پرتو كوششي مجدانه و تاريخي از سوي طراحان، رنگرزان و بافندگان ايراني هم اعتباري سترگ را براي اين زاد بوم به ارمغان آورده است و هم سهم بسزايي در ارتزاق و اشتغال انبوهي از مردم كشورمان داشته است.
اما متأسفانه اين هنر، صنعت زيبا، پويا و بي بديل، در سال هاي اخير به دليل برخي نابساماني ها همچون سياستگذاري و برنامه ريزي ناصحيح، كاستي هاي قانوني در صادرات و ضعف كارگاه هاي متمركز و رواج منفعت طلبي ها و روزمرگي ها و عدم توجه به آموزش اصولي فرشبافي در كشور و واردات بي رويه فرش هاي ماشيني از نوع چيني، ترك و هندي، مواجه با مخاطرات و آسيب پذيري هاي گوناگوني شده است، بنابراين ضروري است كه اين هنر و صنعت كه زماني مخصوص ايرانيان بود دوباره به رونق و جايگاه اصلي خود برگردد و فرش دستباف ايراني همچون گذشته مايه مباهات و فخر ايران و ايراني باشد.
فرش فروشان در قرق نقش
و نگارهاي ماشيني
اگر اين روزها گذرتان به ميدان هفت تير يا بازار فرش فروشها افتاده باشد مشاهده مي كنيد كه تمام مغازه ها در قرق فرش هاي ماشيني از شركت هاي مختلف يا فرش ماشيني هاي چيني، ترك و هندي درآمده است و آن هم با چه آب و تابي با نصب بنرهاي بزرگ تبليغاتي از آنها تعريف مي شود و متأسفانه وقتي نيم نگاهي به اين طرف بازار، يعني بورس فروشگاه هاي فرش دستباف مي اندازيم، مي بينيم غبار غربت و فراموشي بر نقش و نگار اين هنر و صنعت نشسته و كمتر كسي تمايل به خريد فرش اصيل ايراني در دنياي به اصطلاح مدرن دارد.
به همراه عكاس روزنامه در شركت سهامي فرش ايران كه از سال 1314 تأسيس شده و نقطه عطف مهمي در تاريخ معاصر هنر صنعت فرش دستباف ايران به شمار مي آيد، حضور پيدا مي كنيم. مدتي منتظر مي مانيم تا كسي براي خريدن يا حتي ديدن اين فرش هاي زيبا وارد شركت شود. بالاخره با آقاي زند كه كارمند است و 50سال سن دارد و با دقت و وسواس بي نظيري فرش هاي كوچك و بزرگ را زير و رو مي كند، وارد گفت وگو مي شوم و نظرش را در مورد فرش هاي دستباف ايراني مي پرسم كه در پاسخم با رويي گشاده مي گويد: «فرش دستباف ايراني، هنر و اصالت ما ايرانيان است و هرگز نمي توان اين هنر را با چيز ديگري جايگزين نمود.»
به او مي گويم برخي مي گويند فرش دستباف گران است و به همين دليل فرش ماشيني مي خريم آيا شما هم به اين موضوع اعتقاد داريد، كه خيلي قاطعانه مي گويد: «در منزلم اصلاً فرش ماشيني وجود ندارد، فرش دستباف اگر گران هم باشد باز يك سرمايه پس از سال ها به حساب مي آيد و ارزش آن كم نمي شود همان طور كه در زمان قديم مردم براي خريد اجناس خود، فرش دستباف را گرو مي گذاشتند و ارزش مالي داشت، البته همسرم خيلي از فرش دستباف خوشش نمي آيد. او مي گويد، فرش ماشيني طرح ها و نقش هاي خوب و مدرني دارد، ضمن اينكه به راحتي مي توانيم رنگ و طرح آن را با دكوراسيون و مبل و پرده ست كنيم.»
آقاي م.ر كه به همراه همسرش براي خريد فرش به اين فروشگاه آمده است، نقطه نظرش را درمورد فرش هاي دستباف اين طور بيان مي كند: «وسع مالي زيادي براي خريد فرش دستباف ندارم هرچند كه مي دانم اين فرش ها پس از گذشت سال ها باز هم ارزش خود را از دست نمي دهند، اما توان مالي ام اين اجازه را به من نمي دهد تا از اين فرشها بخرم.»
همسرش در ادامه صحبت ها آهي از اعماق وجود مي كشد و مي گويد: «طرح ماهي فرش دستباف را خيلي دوست دارم و به همين دليل همان طرح را در فرش ماشيني تهيه مي كنم.»
به آنها مي گويم: پس چرا به اين شركت آمده ايد؟ مي گويند: «شنيديم اين شركت هرچند ماه يك بار شرايط ويژه اي براي فروش اقساطي فرش درنظر مي گيرد، لذا آمديم ببينيم اگر بتوانيم فرش دستباف خريداري كنيم كه متأسفانه ظاهراً برايمان مقدور نمي باشد، الان قيمت اين فرش 9متري جفت با طرح ماهي، 10ميليون و 400هزار تومان است كه 1ميليون تخفيف دارد، اما باز هم در بودجه ما نيست كه آن را خريداري كنيم و علي رغم ميل باطني بايد به فروشگاه هاي فرش ماشيني برويم.»
فرش هاي ماشيني خيلي اسپرت است!
فاطمه اكبري كه به قصد تهيه فرش به يكي از فروشگاه هاي فرش ماشيني در مركز شهر مراجعه كرده سوژه بعدي گزارشم مي شود. بعد از گپ و گفتي كوتاه دليل حضورش در اين مغازه را جويا مي شوم، مي گويد: «فرشهاي اسپرت و ماشيني اين مغازه خيلي زيباست با دكوراسيون اتاق پسرم همخواني دارد، هم رنگ هاي شادي دارد و هم از تنوع و زيبايي خاصي برخوردار است. و مهم تر از همه اينكه قيمت مناسبي دارد.»
به او مي گويم چرا سري به فروشگاه هاي صنايع دستي و گليم و گبه نمي زنيد و اتاق فرزندتان را با هنر اصيل ايراني مزين نمي كنيد، مي خندد و مي گويد: «جوانان امروز اين نوع كف پوش ها را دوست ندارند آنها چيزي مي خواهند كه به روز باشد و اسپرت حتي ترجيح مي دهند به جاي فرش در اتاقشان از پاركت و لمينت استفاده كنند.»
بي مهري در صنعت فرش دستباف
بي مهري به صنعت فرش بازار اين صنعت را بي رونق كرده است و اين صنعت و هنر روز به روز به فراموشي سپرده مي شود. در اين ميان تقويت سيستم مديريتي، ايجاد تنوع در توليدات داخلي و شناسايي بازارهاي جديد بستر مناسبي را براي رونق فرش دستباف فراهم مي كند.»
اين مطالب را امير برزگري، توليدكننده فرش دستباف در گفت وگو با گزارشگر كيهان ذكر مي كند و در ادامه مي گويد: «با توجه به اينكه فرش دستباف از نظر ارزآوري و اشتغالزايي تاثير بسزايي در رشد و توسعه اقتصادي كشور دارد، بايد مورد حمايت مسئولان قرار گيرد.»
وي ادامه مي دهد: «متاسفانه فرش دستباف ايران با آن همه تنوع و طراحي و رنگ آميزي و طرحهاي جديد از بازار پررونق برخوردار نيست و مردم هم به بهانه گران بودن فرشهاي دستباف به خريد فرشهاي ماشيني روي آورده اند كه اين امر نگراني بسياري از توليد و صادركنندگان اين صنعت را دو چندان كرده است.»
از وي در مورد پيشنهادش براي حل اين مشكل سوال مي كنم كه در پاسخم با تاكيد بر اينكه فرش ايران صنعت نخست جهان بوده تصريح مي كند: «اگر حمايتي از طرف نهادهاي دولتي صورت نگيرد، اين صنعت از سيستم رقابتي خارج مي شود و در اين صورت كشورهاي رقيب گوي سبقت را از ما خواهند ربود.»
برزگري ضعف صنعت سيستم مديريتي به منظور حمايت از اين قسمت، افزايش مواد اوليه و حضور فرشهاي كپي شده و فرشهاي چيني، پاكستاني، افغانستاني و بلژيكي را از جمله چالش هاي اساسي اين صنعت بر مي شمرد و اضافه مي كند: «كشور چين هم اكنون به غير از اينكه رونق را از بازار ما مي گيرد، چيزي ديگر نيست، بيشتر مواد اوليه از جمله ابريشم از طريق كشور چين با قيمت گزاف در اختيار توليدكنندگان قرار مي گيرد و هم اكنون شهري هم به نام كاشان در كشور خود ايجاد كرده كه بايد يك تدبير اساسي در اين زمينه صورت گيرد.»
اين فعال فرش دستباف مي گويد: «كشورهاي چين و پاكستان با كپي برداري از هنر اصيل ايراني بازار فرش دستباف را بي رونق كردند، مسئولان بايد با تثبيت طرحها مانع از كپي برداري اين هنر و صنعت عظيم كشور شوند.»
وي همچنين به ذكر چند راهكار ديگر براي عبور از بي رونقي بازار فرش دستباف اشاره مي كند و مي گويد: «صنعت اطلاع رساني و تبليغات و نبود اعطاي جوايز صادراتي، نداشتن تنوع در طرحها و افزايش قيمت مواد اوليه از جمله مشكلات توليدكنندگان و صادركنندگان است كه با اطلاع رساني در شبكه هاي داخلي و جهاني، جذب بازارهاي جديد و حمايت از توليدكنندگان مي توان مسير را براي توسعه اين صنعت هموار كرد.
فراموش شدن فرهنگ استفاده
از فرش دستباف در زندگي مدرن
«مهم ترين علل كم رونق شدن فرش دستباف، افزايش رقبا از انواع مختلف پاركتهاي ماشيني است و تنوع در اين نوع محصولات به خصوص در فرش هاي ماشيني باعث اين جايگزيني شده است.»
محمدرضا عابد، رئيس هيئت مديره و مديرعامل شركت سهامي فرش ايران نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان مطلب فوق تبليغات گسترده اقلام جايگزيني در مقابل فرش دستباف را يكي ديگر از دلايل بي رونقي و كم توجهي مردم به فرش دستباف ذكر مي كند و مي گويد: «متاسفانه فرهنگ استفاده از فرش دستباف در زندگي شهرنشيني روبه فراموشي مي رود ضمن اينكه برخي سنگين بودن فرش هاي دستباف را به گران بودن آن اضافه مي كنند و اين مسائل توجيهي براي جايگزيني كف پوشها و زيرانداز خانه ها شده است، البته نبايد تنوع و سبكي كه در فرش هاي ماشيني وجود دارد را ناديده گرفت، اما هنر و اصالت ما ايرانيان در فرش نهفته است.»
آقاي عابد با بيان اين مسئله كه تنوع در فرش عشاير و روستايي بسيار كم است و هنوز فرش ها با همان شيوه، طرح و رنگ هاي قديمي بافته مي شود خاطرنشان مي كند: «توليدكنندگان بايد به سلايق مردم توجه كنند و مطابق با ذائقه و نياز مردم توليدات را گسترش دهند. همچنين در شركتهاي مختلف فرش دستباف تدابيري اتخاذ شود تا قيمت تمام شده فرش مناسب تر شود، در اين صورت است كه مي توانيم جايگزين خوبي براي فرش ماشيني داشته باشيم.»
وقتي به آقاي عابد مي گويم قيمت فرش هاي دستباف بسيار گران است و اكثر افراد توان خريد مثلا يك فرش 4متري با قيمت 2ميليون تومان را ندارند، مي گويد: «البته الان فرش هاي ماشيني مرغوب هم قيمت بالايي دارند و قيمت يك فرش 6متري از يك ميليون تومان به بالاست، اما نبايد اين نكته را فراموش كنيد كه فرش دستباف يك هنر است كه هم توليدكننده و هم مصرف كننده از آن راضي هستند، لذا اگر بتوانيم سرعت بافت فرش دستباف را افزايش داده و قيمت آن را كاهش دهيم، مي توانيم روي كيفيت مواد كار بيشتري كنيم.»
مديرعامل شركت سهامي فرش ايران در ادامه بالا بودن دستمزد بافندگان در كشور را يكي ديگر از دلايل گراني فرش دستباف ذكر مي كند و مي گويد: «در كشورهاي رقيب مثل هند و پاكستان بافنده براي هر يك متر 4هزار تومان دستمزد مي گيرد اما در ايران در ازاي هر يك متر 50هزار تومان دستمزد بايد پرداخت شود، بنابراين در عرصه رقابت چون قيمت تمام شده فرش بالا در مي آيد، نمي توانيم به خوبي در صحنه تجارت موفق باشيم و از همين رو در فرش هاي تجاري خيلي مشكل داريم و سمت و سوي توليد به سمت فرش هنري، ريزبافت و اعلا و تابلوي فرش رفته و همين مسئله در داخل كشور و مصرف مردم تاثير گذاشته است و مردم به دليل گراني فرشهاي دستباف علاقه مند به استفاده از فرشهاي ماشيني شده اند اما اگر بتوانيم مجتمع هاي متمركزي براي بافت فرش ايجاد كنيم سرعت بافت بالا مي رود و قيمتها كاهش مي يابد.»
وي به حمايت دولت در ايجاد اين مجتمع هاي متمركز تاكيد مي كند و مي گويد: «بايد فرهنگ جمع بافي را در كشور گسترش دهيم تا توان رقابت را داشته باشيم.»
رشد صادرات فرش
سال گذشته 556 ميليون دلار صادرات فرش داشتيم كه اين رقم نسبت به سال گذشته رشد حدود 13درصدي را نشان مي دهد.
عابد، مديرعامل شركت سهامي فرش ايران در ادامه صحبت هاي خود به صادرات فرش اشاره كرد و با بيان آمار فوق تصريح مي كند: «امسال هدف گيري ما 600ميليون دلار پيش بيني شده است كه اميدواريم بتوانيم به اين مرز برسيم.»
از وي مي پرسم طي ماههاي گذشته اين صادرات تا چه ميزان رسيده است كه مي گويد: «طي 7ماه گذشته آمار صادرات به رقمي معادل 279 ميليون دلار رسيده است.»
به او مي گويم: «آيا در اين فرصت كم باقيمانده مي توانيد صادرات را به رقم مورد نظرتان برسانيد در حالي كه تا رقم 600 ميليون دلار خيلي فاصله زياد است؟ و او فقط اظهار اميدواري مي كند در اين فرصت كم باقيمانده ان شاءالله بتوانيم به رشد پيش بيني شده برسيم.»
گزارش روز