منبع علم صحيح

قال الصادق(ع): اذا ارادت العلم الصحيح، فعندنا اهل البيت(ع) امام صادق(ع) فرمود: هرگاه خواستي علم و دانش صحيح و مطمئني بدست آوري، بايد آن را از مكتب ما اهل بيت بياموزي.(1)
ـــــــــــــــــــــــ
1- وسايل الشيعه، ج 18، ص 42

واسطه فيض الهي

عصر رسول خدا(ص) بود، حسن و حسين كودك حدود دو سه ساله بودند، يكي از مسلمانان گناهي را مرتكب شد، از شدت شرمندگي خود را پنهان كرد و به حضور پيامبر(ص) نمي آمد تا اينكه او روزي حسن(ع) و حسين(ع) را در كوچه اي ديد، بي درنگ نزد آنها آمد و آن دو را بر روي شانه هايش سوار كرد، و با همان حال به حضور رسول خدا(ص) آمد و عرض كرد: «اي رسول خدا! من به وسيله اين دو نور ديده، به تو پناه آورده ام و توبه كردم» پيامبر گرامي (ص) وقتي اين منظره را ديد، آن چنان خنديد كه ناچار دستش را بر دهانش گرفت. سپس به آن مرد گنهكار فرمود «برو جانم، تو آزاد هستي اذهب فانت طليق» پس پيامبر(ص) به حسن و حسين(ع) فرمود: «او شما را شفيع و واسطه آمرزش قرار داد» در اين هنگام اين آيه نازل شد: «و اگر اين گنهكاران هنگامي كه به خود ستم كردند و گناه نمودند به نزد تو مي آمدند و از خداوند طلب آمرزش مي كردند و پيامبر هم براي آنها استغفار مي كرد، همانا خدا را توبه پذير و مهربان مي يافتند.(1)
ـــــــــــــــــــــــــ
1- معالي السبطين، ج 2، ص .286

ويژگي هاي شب قدر

پرسش:
شب قدر كه عظمت و جايگاه آن در آيه شريف «ليله القدر خيرمن الف شهر» آمده از چه خصوصياتي برخوردار است؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به اين سوال به مفهوم شب قدر و اولين ويژگي شب قدر يعني برنامه ريزي سال پرداخته شد. اينك در بخش پاياني دنباله مطلب را پي مي گيريم.
2- آغاز سال تقدير
آغاز سال به اعتبارهاي مختلف، متفاوت است. رواياتي كه «شب قدر» را آغاز سال مي داند. به اعتبار سال برنامه ريزي امور مردم و سامان بخشي وضع آنان و آنچه پيش خواهد آمد صادر شده است. با همين اعتبار، شب قدر، پايان سال نيز به شمار مي رود، يعني پايان سال برنامه ريزي شده اي كه سپري شده، و اول سال برنامه ريزي شده است.
3- اختصاص داشتن به امام زمان(عج)
سومين ويژگي شب قدر اين است كه خداي سبحان، كامل ترين و شايسته ترين و برترين انسان را از برنامه ريزي و حكم خود، آگاه مي سازد. اين نكته هر چند با صراحت كامل به امام معصوم نسبت داده نشده است، اما جمع بندي مضمون همه رواياتي است كه در اين باب آمده است. بنابراين مي توان گفت از ويژگي هاي شب قدر، اختصاص داشتن آن به امام مهدي(عج) است. در اين رابطه توسل به حضرت در اين شب خاص، نقش موثري درگشايش كارهاي انسان و گشودن آفاق در پيش او دارد و مي تواند سرنوشت او را در جهتي كه دستاوردهاي بيشتري را در سال آينده نصيب او مي سازد تنظيم كند.
4-بهتر از هزار ماه
به تصريح قرآن شب قدر بهتر از هزارماه است. و اين نشانگر استثنايي بودن اين برهه خاص زماني و بركاتي است كه در بردارد، به نحوي كه كار شايسته در آن، با كار شايسته در عمري طولاني (بيش از هشتاد سال) برابر است. از اين رو در تفسير اين آيه آمده است. كار شايسته در آن شب (از قبيل: نماز، زكات و انواع نيكي ها) بهتر از عمل در هزار ماهي است كه شب قدر نداشته باشد. اين بركات گسترده و سرشار شب قدر، تفسيركننده تاكيد و تشويق پيامبر(ص) و امامان(ع) است كه مسلمانان را بر بهره بردن از لحظه لحظه شب قدر فراخوانده اند، تا آنجا كه پيامبر اعظم(ص) از خوابيدن در شب بيست و سوم نهي فرموده است. و به همين جهت حضرت فاطمه(س) نمي گذاشت كه در آن شب كسي از اهل خانه اش بخوابد. آري كسي كه از نعمت ايمان به قرآن برخوردار است و مي داند كه عمل در يك شب، از نظر بركات، برابر با حيات جاويد او و بهره مندي در طول حيات ابدي است، نمي تواند اين فرصت گرانبها و موهبت بي نظير را رايگان از دست بدهد.

حكمت هاي قرآني

عباسعلي كامرانيان
آثار اعمال
جمعي درباره اوضاع و احوال دنيا و روزگار، باهم گفتگو مي كردند. يكي گفت: اين دنيا، داراي يك نظام خاصي است كه طبق آن قانون بي اعتنا به خواسته اين و آن حركت مي كند.
ديگري اظهار داشت:
ولي قدرت خداوند، حاضر و ناظر و غالب بر اين قانوني كه شما گفتيد است و خداوند هرطوري بخواهد روزگار را مي چرخاند!
فرد ديگري گفت:
ماه و خورشيد و شب و روز كه عقل و فكر ندارند كه تغيير روش بدهند. گياهان و جانوران نيز ميلياردها سال است كه با روش قبلي روييده اند و رشد كرده اند و...
در اين هنگام كه نزديك غروب آفتاب بود، آنها مشاهده كردند كه عارفي به سوي مسجد مي رود.
يكي گفت: چه خوب است نظر حضرت آقا را نيز جويا شويم. جلو رفت و پس از سلام و احوالپرسي از او دعوت كرد كه نظرش را درباره روزگار بيان نمايد.
عارف به نزد جمع آمد و پس از سلام و احوالپرسي گفت:
نظام جهان آفرينش، نظامي كاملاً دقيق، محكم، هدايت شده و در نهايت درستي و كمال است.
همه موجودات براساس هدايت الهي در مسيري كه مسير كمال آنهاست در حركتند: و الذي قدر فهدي... همان كه اندازه گيري كرد و سپس هدايت نمود.(1) اين حركت و هدايت نيز براساس سنتها (قوانين) الهي است كه غيرقابل تغيير است: ولن تجد لسنه الله تبديلا... و براي سنت الهي هيچ تغيير نخواهي يافت(2) و...
اما، در بين موجودات آفرينش، انسان ها و جنيان، آزادند كه خوب باشند يا بد. خودشان بايد بين خوبي و بدي، يكي را انتخاب نمايند: انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا... ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيراي حق شود) و يا ناسپاس(3).
اما!
همه گفتند: اما چه؟
عارف اظهار داشت: اما، كارهاي خوب ما موجب گشوده شدن بركات آسمان و زمين به رويمان و گناهانمان نيز باعث فرود آمدن عذاب الهي بر ما مي شود!
خداوند متعال در اين باره فرموده اند:
ولو ان اهل القري امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض و لكن كذبوا فاخذناهم بما كانوا يكسبون.
و اگر اهل شهرها و آباديها (به جاي انجام گناه) ايمان مي آوردند و پرهيزكاري پيشه مي كردند، بركات آسمان و زمين را بر آنها مي گشوديم؛ ولي (آنها حق را) تكذيب كردند (و به گناه پرداختند) ما هم آنها را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم!(4)
همه در فكر فرو رفته بودند و به سخنان عارف مي انديشيدند و او، به سوي مسجد رفت.
1- اعلي/3 2- احزاب/26 3- دهر/3 4- اعراف/69

بررسي ارزش ها، بايدها و نبايدهاي ماه رمضان ماه مبارك رمضان در صحيفه سجاديه

مهدي غياث فخري
دراين مقاله سعي شده است با نگاهي به صحيفه سجاديه به عنوان يكي از معروفترين و در عين حال مهجور ترين متون ناب شيعي از زاويه اي تقريبا جديد و كاربردي نظر شود.
در تفسير مطالب صحيفه سجاديه، همت بر تفسير صحيفه به صحيفه بود زيرا به نظر مي رسد متن صحيفه به ميزان كافي شفاف باشد كه در تبيين معارف آن نياز چنداني به خارج از آن اثر نباشد و فقط در مقام تاييد به كتب بيرون استناد شده است. دراين نوشته ماه مبارك رمضان از منظر زمان اين ماه در دو دعاي 44 و 45 مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است. اينك با هم مطالب را از نظر مي گذرانيم.
صحيفه سجاديه و ارزش هاي معرفتي
صحيفه كامله سجاديه در كنار قرآن حكيم، نهج البلاغه علوي و بعضي از ادعيه بلند مفاتيح الجنان منابع اصيل حوزه نقلي جهان تشيع را تشكيل مي دهند.
يكي از ويژگي هاي صحيفه سجاديه، استفاده از زبان دعا در بيان، تبيين، توضيح و تعليل و حتي دفاع از معارف الهي و دفع شبهات از اين ساحت است.
استفاده از زبان دعا در زمان امام سجاد(ع) را ازدو منظر مي توان نگاه كرد:
ابتدا از منظر شرايط حكومتي خاص دوران امام سجاد(ع) كه كبوتر سپيد بال آزادي در قفس نفس پرستي حاكمان بني اميه به دام كشيده شده بود و سينه هاي مردان رازدان و متأله، لگدكوب آمال آن جماعت ديو منش گشته بود و تقيه را براين خاندان پاك و مطهر تحميل كرده بودند و چاره اي براي توضيح، تعليل و دفاع از حكم آسماني جز در قالب دعا و رازگويي با پروردگار يگانه باقي نگذاشته بودند؛ و سپس از اين نظرگاه كه استفاده از اين زبان، به دليل آهنگ خاص سخن، از نفوذ فوق العاده اي برخوردار است و گاهي بلندترين معارف، در كالبد نجوا و سخنگويي با خداي سبحان با زباني ساده و روان و به راحتي منتقل مي شود و شيرين ترين آموزه هاي توحيدي، با شيرين ترين آواها ماندگار مي گردد.
يكي از خصوصيات كتب اصلي شيعه، سعي در بالابردن و تعالي بخشي به سطح تفكر مخاطبان خويش است. بالا بردن سطح بينش و عمق بخشي به نگاه، بصيرت و تفكر از برنامه هاي اصلي پيامبران و اولياء الهي محسوب مي شود كه در صحيفه سجاديه به بارزترين نحو خود بروز نموده است؛ به طوري كه كساني كه در مدتي معين با اين اثر انس مي گيرند مشاهده خواهند نمود كه ديگر مانند گذشته به انسان، جهان، خدا و پديده هاي گوناگون جهان خلقت همانندماه، خورشيد و سيارات و... نمي نگرند.
صحيفه سجاديه از منظر امام خميني(س)
بي شك وارد شدن در مباحث صحيفه سجاديه قوي ترين سد در برابر جنگ هاي نرم و ستيزهاي فكري و فرهنگي دشمن خواهد بود؛ چه اينكه رهبر فرزانه انقلاب در 14خرداد 1389 در حرم امام راحل، به هنگام بحث از شرايط سنگين فتنه سال 1388 پس از انتخابات، با استناد به اين جملات نوراني از صحيفه سجاديه در دعاي 44 كه مربوط به دعاي ماه مبارك رمضان است و دشمن شناسي و مرزكشي با خودي و غيرخودي را تبيين مي كند: «و وفقنا فيه... ان نسالم من عادانا حاشي من عودي فيك و لك، فانه العدو الذي لانواليه، والحزب الذي لا نصافيه» (بند 10)؛ جوانان را به خواندن و تامل در صحيفه سجاديه دعوت نمودند و فرمودند كه بسياري از معارف كه در ديگر منابع روايي وجود ندارد دراين اثر وجود دارد.
امام راحل نيز به عنوان بنيانگذار قوي ترين انقلاب مردمي جهان از سويي، و غني ترين انقلاب معرفتي دنيا از ديگر سو همواره صحيفه سجاديه را مطمح نظر خويش قرار مي دادند.
بيان امام خميني در آداب الصلوه درباره صحيفه
وي به هنگام بحث در درجات اخلاص در آداب الصلوه قبل از استناد به صحيفه مي نويسد: «... در كلمات ائمه اطهار عليهم السلام خصوصا «صحيفه سجاديه» همان صحيفه نورانيه الهيه كه از سماء عرفان عارف بالله و عقل نوراني سيدساجدين، براي خلاص بندگان خدا از سجن طبيعت و فهماندن ادب عبوديت و قيام در خدمت ربوبيت نازل شده، اين لطيفه الهيه بسيار مذكور است كه....» (آداب الصلوه، 174)
بيان امام خميني در شرح حديث جنود عقل و جهل درباره صحيفه
امام در شرح حديث جنود عقل و جهل به ويژگي قرآن حكيم در دوري از آداب كتاب نويسي نظير باب بندي، فصل بندي، مقدمه و خاتمه داشتن اشاره مي كند و آن را از قدرت كامله منشي آن مي داند كه محتاج به اين وسايل و وسايط در القاء غرض خود نبوده است. سپس همين ويژگي- روند خاص كتاب نويسي رايج را نداشتن- را براي صحيفه سجاديه هم اثبات مي كند و آن را از امتيازات اين اثر بر مي شمارد: «هر كس مراجعه به احاديث شريفه اهل بيت عصمت و طهارت(ع) كند؛ خصوصا كتاب اصول كافي شريف و توحيد شيخ صدوق و همين طور كتاب نهج البلاغه و ادعيه ماثوره از آن بزرگواران خصوصا «صحيفه سجاديه» از روي تدبر و تفكر، خواهد دانست كه مشحون از علوم الهيه و معارف ربانيه و اسماء و صفات و شئون حضرت حق جل و علا هستند؛ بي حجاب اصطلاحات و قيود مفهومات، كه هر يك حجاب روي جانان است». (شرح حديث جنود عقل و جهل، 64)
بيان امام خميني در تقريرات فلسفه درباره صحيفه
در موردي ديگر، در تقريرات فلسفه به اين قسمت از شرح منظومه «كان الله و لم يكن معه شيء» كه مي رسد؛ با اشاره به دعايي از صحيفه كه «دعاوه بعد الفراغ من صلاه الليل» مي باشد: «و ضلت فيك الصفات و تفسخت دونك النعوت و حارت في كبريائك لطايف الاوهام» اشاره مي كند كه معارف منظومه، فراتر از حرفهاي يونانيون بود و اين معارف را از كتبي نظير صحيفه اخذ كرده است: «... باز گمان نشود كه حاجي و يا حكماي اسلامي اين حرفها را از خود درآورده باشند، بلكه اين حرفها در ادعيه بيشتر از منظومه است و «صحيفه سجاديه» و نهج البلاغه و قرآن، منبع و سرچشمه و مادر اين حرف هاست بياييد منظومه را با اين ادعيه مقايسه نموده ببينيم در كدام يك مطالب و معارف حقه بيشتر است؛ منظومه در يك رشته واشاره به يك غرض است ولي ادعيه در رشته هاي مختلف و داراي اغراض متعدده است». (تقريرات فلسفه، ج1،ص88).
بيان امام خميني در اهداء نامه صحيفه سجاديه
بالاترين، بلندترين و در عين حال منسجم ترين و مدون ترين سخنان امام راحل را در باب صحيفه مي توان در اهداء نامه صحيفه به نوه خود- علي خميني- يافت كه در 22 آذر 1367 انشاء كرده است.در اين اهدانامه كه آن را «هديه النمله» نام گذاري نموده است؛ صحيفه را به پيروي از استاد عرفان خود مرحوم شاه آبادي، نمونه كامل قرآن صاعد خوانده است و آن را از بزرگترين مناجات عرفاني در خلوتگاه انس دانسته كه دست ما كوتاه از نيل به بركات آن است. آن را كتابي الهي تصوير نموده است كه از سرچشمه نور الله نشات گرفته و طريقه سلوك اولياي بزرگ و اوصياي عظيم الشان را به اصحاب خلوتگاه الهي مي آموزد. «كتاب شريفي است كه سبك بيان معارف الهيه اصحاب معرفت را چون سبك قرآن كريم بدون تكلف الفاظ در شيوه دعا و مناجات براي تشنگان معارف الهيه بيان مي كند. اين كتاب مقدس چون قرآن كريم سفره الهي است كه در آن، همه گونه نعمت موجود است و هر كس به مقدار اشتهاي معنوي خود از آن استفاده مي كند. اين كتاب همچون قرآن الهي،أدق معارف غيبي كه از تجليات الهي در ملك و ملكوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل مي شود و در ذهن من و تو نيايد و دست طلبكاران از حقايق آن كوتاه است، به شيوه خاص خود قطراتي از درياي بيكران عرفان خود مي چشاند و آنان را محو و نابود مي كند...» (صحيفه امام، ج21: ص210)
صحيفه و امام، هر دو در تبعيد
و در نهايت در پيوند و پيوستگي امام راحل با صحيفه سجاديه همين بس كه اين اثر گرانسنگ چه در حضر و چه در سفر همراه و همسفر ايشان بود. به عنوان مثال مي توان از نامه امام به حاج احمد آقا به مناسبت ورود امام به تركيه پس از تبعيد از ايران اشاره نمود كه بعد از سفارش خويشان و خويشاوندان به صبر، درخواست فرستادن صحيفه را به آنكارا مي كند. (صحيفه امام، ج1، ص428)
اين درخواست صريحا نشان مي دهد كه اين كتاب، نيازهاي دروني و معنوي امام را تأمين مي كرد و راز راست قامتي امام در طوفان هاي عظيم قبل و بعد از انقلاب، تكيه بر اين گونه از كتب، و سيراب شدن از اين نوع متون بود. همان عاملي كه اكنون نيز در پس هزاران فتنه كوچك و بزرگ، بايد به آن پناه برد و سطح بينش، تفكر، ديد و نگرش فردي، معنوي، دروني و اجتماعي- سياسي را با توسل و چنگ زدن بر آن بالا برد و تعالي بخشيد.
از آنجايي كه عمر، وقت و زمان به مانند تيري تيزتاز زمين امروز و آسمان آينده را درمي نوردد و انسان را با خود يا به لبه پرتگاه دوزخ راهنمايي مي نمايد يا راه رشد و شكوفايي فطرت را برايش هموار مي كند؛ لازم است در گوهرپاشي جان به پاي زيور زمان سخت گير، دقيق و محتاط بود و با وسواس كامل در خرج كردن اين گوهر گرانبها اقدام شود.
به سان آن آفتاب نشين بي سايباني كه سائل يك لحظه سايه است؛ در انتظار ثانيه ها بسوزيم اما حتي يك لحظه از عمر خود را جز به بهاي كلان آخرت انديشي، و دستيابي به قله هاي رفيع قيامت باوري، و قلعه هاي رصين فردانگري چوب حراج نزنيم.
ارزش زمان در ماه مبارك رمضان
يكي از تعابير لطيف امام زين العابدين(ع) در دعاي44 صحيفه در مورد ماه مبارك اين است كه فضايل و برتري هاي اين ماه مشهور است: «فابان فضيلته علي سائر الشهور بما جعل له من الحرمات الموفوره و الفضائل المشهوره» (بند4) (پس برتري اين ماه را بر ماه هاي ديگر به سبب حرمت هاي فراوان و برتري هاي آشكار كه براي آن قرارداد هويدا گردانيد)؛ يعني چه در بيان قرآن، چه در گفتمان پيغمبر عظيم الشأن اسلام و چه در سيره اهل بيت آن حضرت(ع)، پيرامون اين ماه، كرامت ها و شرافت هاي آن، آنقدر سخن رفته است و تأكيد گشته است كه اين فضايل و حسن ها به امري بديهي تبديل گشته است.
در ارزش بهره برداري از فضايل و عظمت هاي اين ماه همين بس كه امام راحل كه از مردان مبادي آداب و متخلق به اخلاق الهي بود؛ در اين ماه تقريبا ديدارهاي رسمي خود را لغو مي كرد. به طوريكه در بررسي كه در صحيفه امام صورت گرفت تنها پانزده سخنراني در طول دوره پربركت عمر ايشان از ابتداي پيروزي انقلاب تا وفات ايشان در ماه مبارك رمضان صورت گرفت. و آنهم منحصر در سالهاي 58و 59 بود و از سال 59 به اين طرف هيچ سخنراني رسمي كه در صحيفه امام به ثبت رسيده باشد وجود ندارد. و اين نشان از اهميت اين ماه براي خودسازي و بهره برداري عرفاني و معنوي از اين ضيافت الهي در نزد امام خميني(س) داشت.
ارزش زماني ماه مبارك در صحيفه سجاديه
مختصات و ويژگي هاي اختصاصي كه حضرت براي ماه مبارك رمضان به عنوان ارزش هاي زماني اين ماه برمي شمارد به قرار ذيل است:
-ظرف نزول قرآن
- ماه رمضان بر ساير ماه ها برتري آشكار يافته است و اين برتري به دو دليل و نشانه، هويدا و معلوم گشته است: حرمت هاي فراوان و فضايل آشكار.
حرمت هاي اين ماه نظير لزوم چشم پوشي از حلال هاي فراواني كه در ايام، زمان ها و ماه هاي ديگر مورد استفاده قرار مي گرفت و اكنون در مدار محظورات و موقوفات ايستاده است. و با ترمز كشيدن هاي بسيار، سيم هاي خاردار گوناگون بستن، حريم و حرم ساختن هاي گسترده، سرعت گيرهاي متنوع نصب نمودن نشان از عظمت ماه و زماني دارد كه انسان را در اين سفره زماني به ميهماني و ضيافت فراخوانده است.
يكي از اين خصوصيات زماني كه در زيرمجموعه حرمت ها و مانع ها قرار دارد؛ حرمت زماني ماه مبارك است. به گونه اي كه امام معصوم(ع) مي گويد كه خداوند متعال اجازه پيش و پس شدن زمان اين ماه را به احدي نمي دهد: «... و جعل له وقتا بينا لايجيز جل و عز ان يقدم قبله، و لايقبل أن يوخر عنه» (دعاي 44 بند4) (براي اين ماه وقت آشكاري قرار داد كه خداي بزرگ و توانا اجازه نمي دهد كه پيش انداخته شود و نمي پذيرد كه از آن وقت تاخير بيافتد)؛ بنابراين جايي براي چانه زني ها، تاويل نمودن هاي دلخواه و تفسيرهاي به رأي در وادي تعيين زمان براي اين ماه نخواهد بود. مثلا نمي توان به بهانه هاي واهي يا به ظاهر موجه يا نيمه موجه، زمان اين ماه عظيم را جلوتر كشيد يا به عقب برد؛ بهانه هايي چون گرماي طاقت فرساي هواي تابستان و در نتيجه براي وارد شدن تعداد بيشتري در اين ضيافت و لذت بيشتر بردن و كراهت و رنج كمتري متحمل شدن، به جلوتر يا عقب كشيدن آن اقدام شود.
با قرار دادن اين حرمت زماني، فلسفه آزمودن انسان ها در سرما و گرما، به هنگام كار يا استراحت و... تحقق مي يابد و مجالي براي فرار از آزمون هاي الهي نخواهد بود.
يكي ديگر از خصوصيات زماني اين ماه، قرار گرفتن اين ماه در مقابل يازده ماه ديگر از سال است. امام(ع) چندين بار با بيان هاي گوناگون بر اين برتري گواهي داده است: نظير «ثم فضل ليله واحده من لياليه علي ليالي الف شهر، و سماها ليله القدر» (دعاي 44 بند 5) (سپس شبي از شب هاي آن را بر شب هاي هزار ماه برتري داد، و آن را شب قدر ناميد). و يا: «... شهر رمضان الذي اختصصته من سائر الشهور، و تخيرته من جميع الازمنه و الدهور، و آثرته علي كل اوقات السنه بما انزلت فيه من القرآن و النور» (دعاي 45 بند 20) (ماه رمضان را از همه ماه ها اختصاص دادي، و از همه زمان ها و روزگارها برتري دادي و بر همه وقت هاي سال برگزيدي به سبب فرستادن قرآن و نور) و يا: «السلام عليك من شهر لاتنافسه الايام» (دعاي 45 بند 33) (درود بر تو اي ماهي كه روزها با آن فخر و سرفرازي نمي كنند).
- يكي از دلايل برتري ماه مبارك بر ديگر ايام سال شب قدر است. به طوريكه يازده ماه در سويي و يك ماه مبارك در سويي؛ و سي روز ماه مبارك در يك طرف و سه شب ماه مبارك در طرفي؛ يك شب اين ماه در يك جهت و سه شب ديگر در جهتي. و آن شب كه معادل هزار ماه است به عنوان ظرف زماني نزول قرآن و نور مطرح گرديده است.
به تعبير امام، اين شب تا طلوع فجر دائم البركه است: «... سلام، دائم البركه، الي طلوع الفجر»(دعاي 44 بند5).
به دليل همين ويژگي هاي ممتاز است كه بر اثر آگاه سازي پيغمبر(ص) و اهل بيت عزيز آن بزرگوار(ع)، اين ايام در دلهاي مومنان، عظيم و با هيبت است: «اهيبك في صدور المؤمنين» (دعاي 45 بند 32) و آرزوي آمدن آن را قبل از فرا رسيدن آن مي كنند و با جان و دل به استقبال از اين ماه مي روند: «السلام عليك من مطلوب قبل وقته» (دعاي 45 بند 38) و بر اثر سودهاي سرشار و فرا دنيايي كه از اين اوقات بردند «اربحنا افضل ارباح العالمين» (دعاي 45 بند 22)؛ در دوري از آن، حزين و گريان و غمگين اند: «السلام عليك من محزون عليه قبل فوته» (دعاي 45 بند 38)؛ و در تعبيري ديگر چنين مي گويد: «السلام عليك يا اكرم مصحوب من الاوقات، و يا خير شهر في الايام و الساعات»(دعاي 45 بند 24).
البته در سويي ديگر از ميدان، مجرمان و اشقيايي قرار داشتند كه بر خلاف مومنان كه بزرگي و فضل اين ماه را درك كردند و در غم محاق اين ماه، سوختند و ناله هايي سجادوار سر دادند؛ در شمارش ايام اين ماه براي پايان يافتن اين ماه بين خود مسابقه گذاشتند و توان ديدن شادي هاي مومنان را نداشتند. از اين رو امام سجاد(ع) در بياني، تعجب خود را از اين طايفه چنين به تصوير مي كشد: «السلام عليك ما كان اطولك علي المجرمين، و أهيبك في صدور المؤمنين» (دعاي 45 بند 32) (درود بر تو اي ماه، چه طولاني بودي بر گنهكاران، و چه با هيبت بودي در دل هاي مومنان).
شايد دليل آنكه طولاني شدن زمان بر مجرمان را در قرينه مقابل و متضاد، با پر هيبت بودن ماه مبارك در جان مؤمنان جاي داد و در يك صف روياروي نهاد، آن باشد كه بر اثر معرفت به اين فضايل و برتري هاي اين ماه، از علت به جاي معلول استفاده كرد. يعني به جاي آنكه از تعبير «ما اقصر...» بهره ببرد، از «ما اهيب...» استفاده كرد. در اين ديدگاه هم اين ماه بهترين همنشين و مصاحب خواهد بود: «السلام عليك يا أكرم مصحوب من الاوقات، و يا خير شهر في الايام و الساعات» (دعاي 45 بند 24)؛ و هم خواستار تداوم الگوي زيستي در اين ماه، در ماه هاي ديگر: «اللهم واجعلنا في سائر الشهور و الايام كذلك ما عمرتنا» (دعاي 44 بند 18) (بار خدايا ما را در باقي ماه ها و روزها تا زماني كه زنده داري، همانند اين ايام قرار بده)؛ از طرفي، و در ماه مبارك رمضان آتي از جهتي ديگر مي باشد:
«... و ابلغ باعمارنا ما بين أيدينا من شهر رمضان المقبل، فاذا بلغتناه فاعنا علي تناول ما انت اهله من العباده...» (دعاي 45 بند 46) (عمرهاي ما را كه در پيش است به ماه رمضان آينده برسان، و چون ما را به آن ماه رساندي بر انجام عبادتي كه شايسته تو است ياريمان فرما).
و در سويي ديگر دسته اي را نيز غافل تر از طايفه قبل مي داند چرا كه آنها اصلا زمان آمدن قدم هاي پاك اين ماه را هم در طول دوران اسارت خود در بندگاه گناهان لمس نكردند؛ و يا نخواستند ارزش چنين زمان و هنگامه اي را به رسميت بشناسند تا بتوانند در پيچ و خم هاي كوچه هاي غفلت، كوتاهي، سهل انگاري و ساده بيني رداي مسئوليت و حسابرسي در پيشگاه پروردگار عالميان را از تن به در كنند و جامه ناموزون تنبلي، انگلي و تن پروري را بر اندام خويش بپوشانند: «اللهم انا اهل هذا الشهر الذي شرفتنا به، و وفقتنا بمنك له حين جهل الاشقياء وقته، و حرموا لشقائهم فضله» (دعاي 45 بند 43) (بار خدايا ما اهل اين ماه هستيم كه به وسيله آن ما را مقام و منزلت ارجمندي دادي، و ما را براي آن به وسيله احسانت توفيق دادي؛ هنگامي كه بدبختان وقت آن را نشناختند و بر اثر بدبختيشان از فضل آن محروم شدند).
-ظرف نزول فيض خدا
- يكي ديگر از خصوصيات زماني اين ماه، ظرف زماني نزول فيض خدا در شب هاي ماه مبارك رمضان است. به عنوان مثال شب را هم ظرف نزول قرآن كريم مي شمارد و هم ظرف نزول صفح و بخشش الهي بر انسان گنه كاري كه گردن او در رهن گناه، مستاجر و در دين است.
يكي از فيض هاي خاص الهي كه كرم و بخشش وي است طبق بيان امام سجاد(ع) در هر شبي از شب هاي اين ماه مبارك فرو فرستاده مي شود: «و اذا كان لك في كل ليله من ليالي شهرنا هذا رقاب يعتقها عفوك، أو يهبها صفحك فاجعل رقابنا من تلك الرقاب» (دعاي 44 بند14) (آن سان كه در هر شب از شب هاي ماه مبارك رمضان، براي تو بندگاني باشد كه عفوت آنها را آزاد مي نمايد، يا گذشتت ايشان را مي بخشد؛ ما بندگان را از آنان گردان)؛ امام(ع) خصوصيت اين شب ها را آزادسازي گردن هاي در رهن و جان هاي گروگان در بند انواع عصيان و طغيان مي داند. ناسپاسي ها و طوفان هاي خانه براندازي كه مي توان ريشه آنها را در جهل به مقام عبادت و طاعت و سرسپردن در درگاه الهي دانست و از طرفي عدم درك مقام اين ماه نيز فرض نمود كه نتيجه آن دريدن پرده هاي عفت، عصمت و طهارت است.
لازم به ذكر است كه همانگونه كه معراج و جريان صعود پيامبراعظم(ع) در شب اتفاق افتاد: «سبحان الذي أسري بعبده «ليلا» من المسجد الحرام الي المسجد الاقصي...» (اسري-1)؛ شب هاي ماه مبارك رمضان نيز ظرف صعود، بال گشودن، سقف آسمان را شكافت و از دريچه تنگ دنيابيني سربلند نمودن هم هست.
يعني از سويي در اين ماه انسان در پرتو نزول قرآن كريم، صعود مي كند و از طرفي ديگر، فيض حق با ريزش و نزول بر روزه داران، زمينه هاي آمرزش، تعالي و بالا رفتن بندگان فراهم مي شود.
و در نهايت يكي ديگر از ويژگيهايي كه براي روزها و شب هاي اين ماه پربركت مشخص مي شود و از نگاه اخروي و قيامت شمار حضرت نشأت مي گيرد، مسأله شاهد بودن اين ماه و شهادت دادن اين ايام در دنيايي ديگر و پرونده سازي براساس اعمال ما در روزها و شب هاي اين بخش از عمر و زندگاني ما است: «أعنا في نهاره علي صيامه، و في ليله علي الصلاه و التضرع اليك، و الخشوع لك، و الذله بين يديك حتي لايشهد نهاره علينا بغفله، و لا ليله بتفريط» (دعاي 44 بند17) (بار خدايا ما را در روزهاي ماه رمضان به روزه داري، و در شب هاي آن به نماز و زاري به سوي تو، و فروتني براي تو و خواري در برابر تو ياري فرما تا روزهاي اين ماه بر غفلت ما، و شب هايش بر كوتاهي ما گواهي و شهادت ندهند.)
بايدهاي زماني ماه مبارك در صحيفه سجاديه
منظور از بايدها، ترسيم نقشه راهي است كه طي طريق در آن مسير را امام سجاد(ع) براي خود و ديگر روزه داران در قالب زبان دعا از خداوند متعال درخواست مي كند تا در اين ماه به آن برنامه نزديك شود و گام هاي خويش را بر فرق آن اهداف نهاده و بالا رود و بدين وسيله روزه ها، شكوفا شود و ثمر دهد.
براين اساس روزه روزه داران يا هدفمند، مدون، مهندسي شده و داراي نقشه و برنامه است و يا بي برنامه و باري به هر جهت مي باشد كه در نتيجه عقيم، سترون، نازا و ابتر خواهد ماند.
لزوم نقشه حركت داشتن در امور معنوي همانند امور مادي تا آنجا احساس مي شود كه در حسابرسي پسين، از تمام ابعاد زندگي سؤال مي شود نه فقط از يك بعد آدمي.
تصوير انسان هايي كه در جزءجزء زندگي مادي خود داراي برنامه، حساب و كتاب و چرتكه اندازي دقيق و بر پايه عقل معاش هستند و از زندگي معنوي منظم و با برنامه غافل اند آنقدر خنده دار است كه تصوير فردي كه به جاي قاشق، از بيل براي غذا خوردن استفاده مي كند و يا شخصي كه به جاي كارد ميوه خوري، از اره چوب بري بهره مي برد.
- يكي از بايدهاي زماني كه امام سجاد(ع) خود را در آن مسير قرار مي دهد و از خداوند بلندمرتبه درخواست مي نمايد؛ حرمت زمان نماز را در اين ماه دانستن است. امام(ع) در دعاي 44 در بند 8 و 9 به اوقات نماز سه بار اشاره مي كند كه در جاي خود، اهميت پاسداشت اوقات نماز را در اين ماه در نزد خاندان پاك پيامبر(ص) نشان مي دهد: «اللهم... وقفنا فيه علي «مواقيت» الصلوات الخمس بحدودها التي حددت، و فروضها التي فرضت، و وظائفها التي وظفت، و «أوقاتها» التي وقت¤ و انزلنا فيها منزله المصيبين لمنازلها، الحافظين لاركانها، المودين لها في «أوقاتها»...» (دعاي 44 بند 8 و 9) (بار خدايا ما را در اين ماه بر اوقات نمازهاي پنج گانه باحدود و احكامش كه مقرر نموده اي و واجباتش كه واجب كرده اي و شروط و اوقاتش كه شرط و تعيين نموده اي آگاه گردان¤ و ما را در نماز همچون كساني قرار ده كه مراتب شايسته آن را دريافته، و اركان و جوانب آن را نگاهدارنده اند و آن را در اوقات خود به جا مي آورند؛ در اين بندها درخواست مي شود كه بر اوقات نمازهاي پنج گانه واقف گردد و نيز به صورت سربسته از نمازگزاراني صحبت مي شود كه نماز را در وقت خود ادا مي كنند و از خداوند متعال درخواست مي شود كه مقام چنين نمازگزاراني را به وي مسئلت كند.
در جامعه ما نيز در صورتي مي توان در عمق بخشي فرهنگ ناب و استثنايي قرآن و عترت اقدام نمود كه معارف اين خاندان را به صورت كاربردي مطرح نمود و آن را در اختيار مردم قرار داد. به عنوان مثال از همين بخش از دعاي بلند امام سجاد(ع) به راحتي مي توان بر اهميت نماز اول وقت در اين ماه خصوصا نماز مغرب و عشاء تأكيد كرد. اين امر سنتي است كه در بعضي مساجد سنتي حاكم است به طوري كه در هنگام افطار ابتدا به برپايي نماز جماعت مغرب و عشاء مي پردازند و آنگاه به سمت افطار رهسپار مي شوند و در نقطه مقابل نيز مبناي نادرستي پايه گذاري شده است كه چند ساعت بعد از افطار اقدام به برپايي و اقامه نماز جماعت مي كنند. لازم به توضيح نيست كه فرهنگ نماز و روزه در صورتي به رشد معنوي و اجتماعي انسان ها منجر خواهد شد كه در نقشه اي كه اهل بيت(ع) و خصوصا امام سجاد(ع) در صحيفه ترسيم كرده اند تعريف شده باشند و به رسميت شناخته شده باشند. سنت گذاري غلط در اين مسير آنقدر سوگ آور و زيان رسان است كه عرفان هاي تقلبي در نسبت با عرفان اهل بيت(ع) كه شفا، دارو و نور است.
- يكي ديگر از بايدهاي زماني اين ماه كه بر مبناي ارزش شناسي اين ماه استوار گشته است درخواست آزاد كردن گردن هاي مرهون در بند گناه است.
بر پايه اعتقاد امام سجاد(ع) قصه شب هاي اين ماه غير از زمان روز اين ايام است. چون شب هاي اين ماه محل نزول فيض ا لهي بر بنده است و اين نزول سبب رشد، بالا رفتن و پر كشيدن انسان مي شود، امام مي فرمايد: خدايا در هر شبي از شب هاي اين ماه گردن هاي بسياري از زنجير توان فرساي گناه آزاد و رها مي شوند و در بند كرم و بخشش تو اسير مي آيند كه اين اسارت عين آزادي و بزرگترين كرامت و شرافت محسوب مي شود.
« و اذا كان لك في كل ليله من ليالي شهرنا هذا رقاب يعتقها عفوك، أو يهبها صفحك فاجعل رقابنا من تلك الرقاب» (دعاي 44 بند 14)».
- يكي ديگر از درخواست هاي امام(ع) در باب زمان در اين ماه، مشخص نمودن تكليف روزهاي اين ماه و نيز شب هاي پربركت اين ايام است. در تفكر امام(ع) روزهاي اين ماه زمان روزه داري، و شب ها موقع ايستادن و قيام است. امام(ع) در قسمتي ديگر بر اين مطلب كه روزها روزه، و شب ها به قيام بايستد تأكيد مي كند و قيام را نيز تفسير مي كند: «أعنا في نهاره علي صيامه، و في ليله علي الصلاه و التضرع اليك، و الخشوع لك، و الذله بين يديك حتي لايشهد نهاره علينا بغفله، و لاليله بتفريط» (دعاي 44 بند 17) در اين بند از دعا قيام را به نماز، تضرع، خشوع و ذلت در برابر پروردگار عالميان معنا نموده است.
- و درنهايت از مكتب فكري خود كه از معرفت ناب اهل بيت(ع) ناشي مي شود وچهره انسان شناسي حقيقي اسلامي را به نمايش مي گذارد بايدي را مطرح مي كند كه برپايه، مبنا و مبداء معرفتي عميق خود بنا نموده است.
امام (ع) دريك سوي ميدان ماه مبارك رمضان را در بندهاي گوناگون دعاي 44و 45 وصف نموده است به گونه اي كه شرح و تدريس اين دو دعا نياز به تشكيل جلسات علمي و معرفتي ويژه اي است و نمي توان بدون طرح مقدمات اخلاقي، حكمي ومعرفتي خاص به سراغ اين معارف رفت و غناي اين معارف تا بدان حد است كه نياز به تشكيل جلسات غني معرفتي و تدريس در بالاترين سطح حوزه و دانشگاه است.اگر دراين زمينه ها خلأهاي جدي وجود دارد و اصلا اين معارف ناشناخته مانده است دليلش همان غربت اهل بيت عصمت و طهارت (ع) مي باشد.
امام (ع) در بند 43 از دعاي 45 همانند مغز ولب، دو دعاي 44 و 45 سخن مي گويد و اين ماه را سبب شرافت و كرامت خود مي داند كه خداي سبحان چنين عطا نموده است و هر كس به اندازه ظرف وجودي خود از آن بهره مي برد:«اللهم انا اهل هذا الشهر الذي شرفتنا به» (دعاي 45 بند 43).
طبق ويژگي هايي كه برشمرده شد، ماه مبارك رمضان از دو ويژگي نزول رحمت خداي متعال نظير نزول كلام خود، و از سويي ديگر صعود و بال گشودن انسان برخوردار است.
اهميت اين اختصاصات براي ماه مبارك در منطق عارفانه امام(ع) تا بدان حد است كه مي فرمايد اين ماه سبب شرافت ماست؛ اما سخن بلند امام در قسمتي كوتاه از دعاي 44 به همين جا ختم نمي شود. بلكه براساس انسان شناسي الهي، اعلام مي كند كه زينت و زيور ماه مبارك- عليرغم همه توصيفات گذشته - به طاعت ما براي خداست:«اللهم... زين اوقائه بطاعتنا لك» (دعاي 44 بند17) (خدايا اوقات ماه مبارك رمضان را به طاعت ما براي تو زينت بده).
دراين سطح از نگاه، اين انسان است كه با عبادت، طاعت، خشوع وخضوع خود براي پروردگار عالميان به زيباسازي و جلوه آرايي اين ماه اقدام مي كند.
امام (ع) اين معارف را در طول كتاب مظلوم و فراموش شده صحيفه سجاديه بارها به زبان هاي مختلف مطرح نموده است.
به عنوان مثال دردعاي مرزداران، اشاره مي كند كه رحم هاي زنان كفار حربي را عقيم گردان، پشت هاي مردانشان راخشك كن، نسل چهارپايان و حيواناتشان را قطع نما، اجازه باريدن باران را به آسمانشان، و اجازه روييدن نباتات را به زمين هايشان مده و.... سپس فلسفه اين دعا را چنين بيان مي كند:«اللهم ... فرغهم عن محاربتهم لعبادتك، و عن منابدتهم للخلوه بك حتي لايعبد في بقاع الارض غيرك، و لاتعفر لاحد منهم جبهه دونك» (دعاي 27بند 7) ( بار خدايا مسلمانان را از جنگيدن با دشمن براي عبادت و بندگيت و از زد و خورد با آنها براي خلوت نمودن و تنهايي گزيدن با تو آسوده گردان تا همه جاي زمين جز تو پرستش نشود، و جز تو براي كسي از ايشان پـيشاني به خاك گذارده نگردد).
چنانكه مشاهده مي شود درپايان اين بخش از مناجات خويش راز ختم جنگ و جهاد اصغر را برپايي عاشقان و گسترش فرهنگ عبادت در سطح جهاني مي خواند تا هيچ سري جز براي الله به سجده نرود و هيچ ذكري از هيچ دير و كنيسه و كليسايي بلند نشود مگر آنكه نداي توحيد الهي را فرياد كنند.
علاوه بر اين بايدها دسته اي از نبايدهاي زماني است كه با بررسي بايدهاي زماني كه در نقطه مقابل قرار دارند روشن مي شود.در يكي از درخواست هاي امام سجاد (ع) ماه مبارك رمضان از نظر زماني به عنوان عيد دوستان خدا نام برده شده است:«... السلام عليك يا شهر الله اكبر، و يا عيد اوليائه» (دعاي 45 بند 23) بر اين اساس معناي درخواست ديگر حضرت از خداوند كه در نجواگويي خويش مسالت مي نمايد كه ماه هاي ديگر ما را در روند و پروسه ماه رمضان اين سال قرار بده:«اللهم واجعلنا في سائر الشهور و الايام كذلك ما عمرتنا» (دعاي 44 بند 81)؛ اين است كه در صورتي كه ماه رمضان ما عيد باشد اين توان را دارد كه درخواست نماييم كه همه ايام سال براي اين چنين عيد و زمان شادي باشد وگرنه اگر در پيچ و خم هاي انواع ناپاكي ها، اين ماه مبارك تلف گردد و ضايع شود. همچون لباس چرك و كثيفي خواهد بود كه جايگاهي جز سطل زباله نخواهد داشت چه برسد كه الگوي رفتاري و نظري سالكان در ساليان باشد.
صحيفه سجاديه درعين حال كه يكي از غني ترين آثار شيعي است متاسفانه ميان غفلت ها و كوتاهي ها، خيابان نشين كوچه هاي غبار گرفته آرزوهاي دور و دراز ما خاكيان گشته است. بهترين راه و راهكار براي زدودن ابرهاي تساهل هاي درصحيفه پژوهي، باز كردن راه براي محققان و پژوهشگراني است كه توان كاربردي نمودن اين مباحث و عرضه و توزيع و توضيح به روز اين معارف مطالب است.
يكي از مطالبي كه مورد نياز مخاطبان گوناگون در رابطه با ماه مبارك رمضان است مساله رشد و برنامه داشتن دراين ماه است كه امام سجاد (ع) در بخش هاي مختلف سعي در مهندسي نمودن اعمال و افكار در اين ماه در صحيفه درقالب دعا نموده است.
دراين مقاله فقط به بررسي ارزش ها و بايدها ونبايدهاي زماني پرداخته شد. طبق تفكر امام (ع) روزه روزه داران در صورتي بالنده، بارور و پر بر وبار خواهد بود كه به ريسمان محكم طاعت و عبادت برنامه دار متصل گردند و دراين راه با تفكر و معرفت قدم بردارند. دراين صورت ماه مبارك رمضان، عيدي به يادماندني و خاطره زا خواهد گشت و شايسته آن خواهد شد كه از خداوند در خواست كنيم كه هر ماه ما، رمضان، و هر روز ما روز ماه مبارك، و هر شب ما ليله القدر باشد.