نگاهي به نذورات در ماه محرم صداقت و اخلاص پاي سفره اباعبدالله(ع) - بخش نخست

گاليا توانگر
زنان آشنا و فاميل با چادرهايي كه هزار شكوفه سفيد دارد، بر سر ديگ شله زرد ايستاده اند و حوائجشان را از ذهن مي گذرانند. نسيم راز دل را به آسمان مي برد و شكوفه هاي دعا به گل مي نشينند.
در ديگ را كه برمي دارند، همه چشم ها به ميانه آن دوخته مي شود. آخر اعتقادي هست با اين مضمون كه ديگ هاي نذري امام حسين(ع) اعم از شله زرد، آش و يا خورش رويش اسمي از ائمه(ع) مي افتد. يكي از ميان جمع بلند مي گويد: «نام مادر حسين(ع) است. يا زهرا(ع)...» و همه با شنيدن نام بانوي آب و آينه صلواتي مي فرستند.
نذر با جوش و خروش شيعه در محافل عزاداري اباعبدالحسين(ع) عجين شده است و پيوندي ديرينه دارد. در محفل حسين(ع) همچون آن پيرزن مصري كه مي خواست تنها دارايي اش- گلوله نخ و ريسماني- كه داشت را در طبق اخلاص بگذارد و لحظه اي جمال يوسف(ع) را ببيند، عزاداران حسيني نيز از هر قشر و طبقه اي با هر وسعي كه دارند، ابراز ارادت و عاشقي مي كنند.
اولين و متبرك ترين نذر از گذشته تا به امروز نذر سيراب كردن عزاداران حسيني بوده است.
جواني مشك بر دوش با پاي برهنه بر سينه سخت آسفالت خيابان قدم مي گذارد، كام لب تشنگان را سيراب مي كند و زيرلب ياحسين(ع) گويان با اشك چشم مسير سينه زنان را گلاب افشاني مي كند.
نذر سيراب كردن عزاداران حسيني جايگاه خاص در ميان مردم دارد و از تقدس بسيار بالايي برخوردار است، به طوري كه اين تقدس از ديد خارجيان نيز پوشيده نمانده و معمولاً در سفرنامه هاي خود به آن اشاره كرده اند. اهميت اين نذر تاكنون نيز حفظ شده است و شايد دليل محكم آن همدردي با شهداي كربلا و دل سپردن به مصائب كاروان حسين(ع) باشد.
نذر، رياضت نيست
نذر عملي است كه انسان بر خود واجب كند كه آن كار خير را براي خدا انجام دهد و يا كاري را كه انجام ندادن آن بهتر است، براي رضاي خدا ترك كند.
از شرايط نذر اين است كه شخص مكلف و صاحب اختيار باشد، براي خدا انجام دهد و استطاعت به جا آوردن آنچه را كه نذر كرده داشته باشد.
بنابراين برخلاف نظر برخي افراد، نذر نبايد مشقتي بر دوش به جا آورنده بگذارد و خدا در حد توان از بنده اش انتظار دارد.
داوود نور صالحي، كارشناس مذهبي كه خود سال هاست در مجالس آقا اباعبدالله(ع) فعاليت داشته و به ايراد سخنراني و مداحي پرداخته است، برايمان در باب شرايط نذر مي گويد: «نذر بايد حتماً به قصد قربت باشد كه لفظ نذر براي خدا چه به فارسي و چه در صيغه عربي بايد گفته شود. خيلي وقت ها نيت مي كنيم كه فلان نذر را به ازاي برآورده شدن فلان حاجتمان ادا كنيم، ولي براي رضاي خدا را نمي گوييم. چنين نذرهايي اگرچه قبول است ولي براي بهره گيري كامل بهتر است از همان ابتدا لفظ براي رضاي خدا بر زبان جاري شود.»
وي صراحتاً اشاره مي كند كه بايد آنچه كه نذر مي كنيم اداي آن در توانمان باشد و ضمناً در نيتمان و در آنچه به زبان جاري مي سازيم (صيغه نذر) زمان و مكان قرار ندهيم، چرا كه نذركننده ممكن است به مشقت بيفتد. اين كارشناس مذهبي توضيح مي دهد: «مثلا اگر بگوييم براي سوم محرم آش مي پزم. اين نذر بايد درست در روز سوم محرم ادا شود، وگرنه حتي اگر در چهارم محرم آشي پخته شود، باز نذر اصلي خود را برآورده نكرده ايم و تا سال بعد به گردنمان خواهد بود. يا فرد ديگري كه نيت كرده گوسفندي مي خرد، به حرم امام حسين(ع) مي برد و ذبح مي كند، ده ها مشكل بر سر اداي نذرش قرار داده است.
بهتر است طوري نذر كنيم كه صددرصد مطمئن به انجام شدنش باشيم.»
نورصالحي با بيان مصاديق ديگري به نيت هايي براي نذر اشاره دارد كه علاوه بر ايجاد مشقت اصل نذر را باطل مي كند. وي مي گويد: «مثلا دوستي داشتم كه نذر كرده بود در صورت گرفتن حاجتش شب جمعه فلان مداح را دعوت كند كه در منزلش دعاي كميل بخواند. وقتي از آن مداحي كه اسمش را برده، هنوز اجازه نگرفته كلا نذرش باطل است. ضمناً نذر زنان بايد با اجازه شوهر باشد.»
وي تأكيد دارد كه اصل نذر بايد عملي عاقلانه و خداپسندانه باشد. نبايد حتي ترك واجب شود. مثلا خيلي ها از سلامتي خواب و خوراكشان مي گذارند، اين ها جايز نيست. صالحي به نذر عبدالله بن عمر اشاره كرده و مي گويد: «عمر نذر كرده بود كه اگر فلان كارم درست شود، بدون لباس يك شبانه روز در گرماي 40درجه بنشينم!!! اين گونه نذرها كه رياضت را به تطهير روح ارجحيت مي دهند، اساساً باطل است.»
تاريخچه نذر به قدمت آفرينش بشر
در ايران نذر در دوران قاجاريه به ويژه براي سلامتي بسيار رواج داشته است.
در دوره قاجار وضعيت بهداشت اسف بار بود و وبا در تهران شيوع داشت، به همين دليل در هر كوي و برزني روضه شنيده مي شد و در هر كوچه اي ديگ آش نذري حضرت زين العابدين(ع) گذاشته بودند.
اما در ايام تاسوعا و عاشورا نذر نان و ماست براي حضرت ابوالفضل(ع) و پلو و گوشت در عاشورا مرسوم بوده است.
رقيه ابراهيمي، كارشناس تاريخ توضيح مي دهد: «نذر نان و ماست مختص روز تاسوعا و شهادت حضرت عباس(ع) بود. مقدار و چگونگي و اهداي اين نذر يك من نان و يك من ماست بود كه به عدد هر سال كه بر سن صاحب نذر اضافه مي شد، يك واحد هم بر ميزان نذري سال قبل افزوده مي شد.
نذر چلوگوشت در ظهر عاشورا توزيع مي شد. اين نذر به علت كمبود برنج در آن زمان، به گروه خاص و اعيان اختصاص داشت كه توانايي خريد اين محصول را داشتند. براي اداي نذر صبح زود پلو را بار مي گذاشتند و گوشت را مي پختند، در نهايت ادويه را نيز به غذا اضافه مي كردند و در بين مردم توزيع مي شد.
تقسيم غذا به اين شكل بود كه گروهي ظرف هايشان را پيشاپيش مي فرستادند و بعد از آماده شدن غذا صاحب خانه ظرف ها را پر مي كرد و نزد صاحبانش مي فرستاد. براي اقوام و خويشان نيز غذاهايي جداگانه فرستاده مي شد، اما فقرا و نيازمندان در حين توزيع غذا در اولويت بودند كه معمولا جلوي منزل صاحب نذر جمع مي شدند.»
براي اداي نذر دو نظر وجود دارد، بعضي ها مي گويند از همان ابتداي نيت مي توان نذر را ادا كرد، ولي رويه مرسوم اين است كه پس از برآورده شدن حاجت نذر را ادا كنيم.
تاريخچه نذر به خيلي خيلي دور برمي گردد، شايد همزمان با خلقت آدم و فرزندانش نذر نيز مرسوم شد. اگرچه در قرآن كريم بر سر اختلاف هابيل و قابيل سخني به ميان نيامده، ولي در روايات داريم كه هابيل و قابيل بر سر همسري اقليما اختلاف پيدا كردند. خداوند فرمود: «هر دو چيزي نذر كنيد، نذر هر يك مقبول افتاد، با اقليما ازدواج خواهدكرد.»
به نذورات جهت دهي مناسب داده شود
حسنين(ع) كه به بستر بيماري مي افتند، پيامبر اعظم(ص) براي عيادتشان به منزل فاطمه(س) و علي(ع) مي رود. رسول الله مي فرمايند: نذر كنيد تا فرزندانتان شفا بگيرند. يك روز بعد از نيت نذر حسن و حسين(ع) حالشان خوب مي شود. علي(ع) و فاطمه(س) به همراه كنيزشان فضه و حسن و حسين(ع) نيت سه روز روزه داشتند. روز اول براي افطار 5 قرص نان پخته بودند. به هنگام افطار فقيري وارد مي شود و هر 5 نفر 5 قرص نان شان را به او مي دهند و خود با آب افطار مي كنند. روز دوم اسيري وارد مي شود و همين اتفاق تكرار مي شود. روز سوم نيز يتيمي مي آيد. صبح روز چهارم با رخساره اي زرد به حضور رسول الله(ص) مي رسند. جبرئيل بر پيامبر(ص) به خاطر داشتن چنين خانداني درود مي فرستد. گفته شده آيات 5 تا 9 سوره انسان (دهر) به همين موضوع اشاره دارد. بنابراين نذر در بين ائمه(ع) نيز مرسوم بوده است. روز خانواده نيز براساس همين آيات تعيين شده است.
حجت الاسلام والمسلمين محمد مهدي مرادي، استاد حوزه علميه قزوين ضمن بيان حكايت ذكر شده، مي گويد: «نذر شرايطي دارد از جمله اين كه نيت و قصد انجام عمل خير براي رضاي خدا داشته باشيم. مكلف و صاحب اختيار باشيم. انجام عمل خيري كه شرط كرده ايم، در توان مان باشد و اساسا انجامش ميسر و شدني باشد.
اين كه نذر كنيم كار مكروه و يا فعل حرامي را انجام دهيم، درست نيست. حتي در نذر بهتر است كار مباح ترك نشود. مثل خوردن، خوابيدن، صحبت كردن و... مگر اين كه نوع نذر روزه باشد، ولي به تنهايي ترك يكي از اعمال گفته شده در شرايطي به غير از روزه چندان شايسته نيست. چنانچه صيغه نذر را به عربي يا فارسي بر زبان جاري كنيم و بعد از گرفتن حاجت ادايش نكنيم، كفاره دارد. بايد به ازاي تأخير فقير را غذا بدهيم و يا روزه بگيريم.»
هر فردي در ايام محرم به نيتي نذر مي كند. مرادي اين آرزو را دارد كه به نذرها جهت دهي خوبي داده شود و به دست مستحقان برسد. وي مي گويد: «بايد دستگاه هاي موظف افراد مستحق را شناسايي كنند و سعي شود نذورات حتي المقدور به دست نيازمندان واقعي برسد. غذا نذر كردن خوب است، ولي گاه مي توان همين مقدار پول را براي زندگي جواني هزينه كرد. اين جوان تا پايان عمر كارش و زندگي اش را مديون امام حسين(ع) مي داند و مطمئنا در چنين خانواده هاي ارادتمندي فرزندان عاشورايي پرورش پيدا مي كنند. براي كارهاي اينچنيني نذر كردن ثوابش دامنه دار نوشته مي شود و در كارنامه عمل مان ثبت مي گردد.»
وي به سفره هاي رنگين نذري كه در طول سال انداخته مي شود، اشاره كرده و مي گويد: «سفره هايي كه همه چيزشان سبز است، چرا نيت مان به آن خرمي نباشد؟ خدا وكيلي چند تا از اين سفره ها براي سلامتي آقا امام زمان(عج) پهن مي شود؟ پاي چه تعداد از اين سفره ها مستحقين واقعي مي نشينند. هر چند مي توانيم از خداوند متعال هرگونه نيت دنيايي طلب كنيم، ولي كمي به نيت هايمان وسعت و اوج ببخشيم. آيا تا به حال براي شفاي روح و پاكي باطن مان نذر كرده ايم؟! از بزرگي سؤال كردند كه اگر قرار باشد تنها يكي از حاجات تو برآورده شود، از خدا چه مي خواهي؟
پاسخ داد: «از خدا مي خواهم هر وقت خدا را بخوانم، مرا اجابت كند.»، در انتخاب نيت ها بايد باهوش و بااخلاص بود.»
يكرنگي مجلس مولا را حفظ كنيم
يكي ديگر از نذرهاي رايج در پيشينه ايرانيان نذر 41 منبر بوده است. اين نذر مختص ماه محرم و شب عاشورا بود. به اين ترتيب كه افراد شب عاشورا به تكايا مي رفتند و زير منبر، 41 شمع روشن مي كردند. اين نذر بيشتر در ميان مردم عادي معمول بود، ولي گاه ديده مي شد كه اعيان و اشراف هم با پيشخدمت و فراشان خود پاي منبر مي رفتند و شمع روشن مي كردند. تعداد شمع ها بستگي به نذر داشت. براي برخي افراد 41 شمع كامل بود، ولي گروهي تنها پنج، هفت يا ده شمع در تكايا روشن مي كردند.
اشخاصي كه كودكانشان در خردسالي مي مردند و به اصطلاح بچه هايشان پا نمي گرفتند، براي فرزند خود شمعي تقريبا بلند نذر مي كردند. اين شمع كه البته سال به سال با رشد صاحب نذر، بلندتر مي شد، بايد قبلا تهيه و در شب عاشورا به تكيه برده مي شد. محل روشن كردن شمع نذري ميان باغچه بود و شمع ها را بايستي ميان گل هاي باغچه مي نشاندند و روشن مي كردند.
اين گونه همه در مجلس امام حسين(ع) حاضر بودند. چه رفتگان و چه زندگان. حتي حضور در اين مجلس مرزهاي فقير و غني را خط مي زد و همه را از هر قشري كنار هم مي نشاند. اين يكدلي و يكرنگي مجلس آقا ابا عبدالله(ع) است كه بايد حفظ شود. حاشا و كلا كه براي خودنمايي ها و چشم هم چشمي ها نذري قرار دهيم.
گزارش روز