آسيب هاي امروز سينماي ايران در انديشه هاي شهيد آويني
مسير سينما براي رسيدن به هويت

آرش فهيم
بزرگداشت سالگرد شهادت سيد مرتضي آويني، فرصت مناسبي است براي پرداختن به مسائل و فراز و نشيب هاي جاري در سنماي كشورمان. چرا كه آويني هم در نظر و هم در عمل (با توليد مجموعه روايت فتح) كامل ترين و بارزترين تجلي و نماينده سينماي انقلاب است. گفتارها و نوشتارهاي سينمايي آن هنرمند شهيد كه در سه جلد كتاب به نام «آينه جادو» گردآوري و منتشر شده اند، اگر چه مربوط به سال هاي دهه هاي 60 و اوائل دهه 70 هستند، اما محدود به آن زمان نيستند. با كمي تأمل درمي يابيم كه آنچه آويني به عنوان مسئله و مشكل و يا چشم انداز و راه حل مطرح كرده بود، امروز هم به همان اندازه صادق و حاكم و كاربردي هستند.
يكي از مهم ترين دغدغه هاي شهيد آويني، دستيابي سينماي كشورمان به هويت خويش و قرارگرفتن اين هنر- صنعت در خدمت اسلام و انقلاب بود. همچنان كه در جزه «تأملاتي در ماهيت سينما» با بيان اينكه سينما هنري تكنولوژيك و برآمده از فرهنگ غرب است، تصريح كرده بود: «براي پايه گذاري عالمي بر مبناي اسلام ناچار هستيم كه با يقيني برآمده از ايمان به اسلام، و در پرتو آن به تمدن غرب و لوازم و محصولات آن نظر كنيم.»
اساساً رويكرد شهيد آويني به سينما، هويتمند بوده و آن را ابزاري براي ايجاد تحول فرهنگي در جامعه ما مي دانست:
«سينما رسانه اي عظيم است كه مي تواند منشأ تحول فرهنگي باشد و متأسفانه ما از اين واقعيت غفلت كرده ايم. معتقديم كه همه امكانات حياتي بشر، اعم از تكنولوژي، علم يا هنر بايد در خدمت تعالي انسان باشد، به سوي آن نهايتي كه انبياي عظام مي خواهند. فيلم و سينما نيز جدا از اين اصل براي ما معنايي ندارد.»
سيد شهيدان اهل قلم از همان زمان نسبت به ابتلاي سينماي ايران به بحران هويت هشدار داده و نوشته بود: «سينماي ايران گرفتار بحران هويت است و اين بحران به اين دليل ايجاد شده كه سينما از مردم و غايات فرهنگي آنان دور است.»
البته اشاره آويني به «هويت» يك امر كلي و انتزاعي نبود. بلكه به طور صريح و روشن، آن هويتي كه مي تواند سينما و فرهنگ ما را اعتلا و ترقي بخشد را ارزش هاي انقلابي، مبارزاتي و فطري مي دانست. به طوري كه نوشت: «سينماي مبارزه بايد منظر غايي و مقصود نهايي دست اندركاران محترم امور سينمايي كشور باشد. اگر امت مسلمان ايران هويت حقيقي خويش را در مبارزه يافته است، سينماي ايران نيز بايد هويت مستقل خويش را در سينماي مبارزه پيدا كند.»
و در جاي ديگر بيان داشته بود كه «سينمايي كه مي خواهد در خدمت اسلام باشد، بايد روي خطاب خويش را به فطرت الهي بازگرداند» در حالي كه هم در گذشته و هم در زمان حال، منبع و الگوي سينماي ما، غرب بود، آويني مي گفت: «بر ما تقليد از غربي ها روا نيست، چرا كه تاريخ ما در امتداد تاريخ غرب نيست. ما عصر تازه اي را در جهان آغاز كرده ايم و در اين باب، اگر چه سينما يكي از مواليد تمدن غربي است، لكن در نزد ما و در اين سير تاريخي كه با انقلاب اسلامي آغاز شده، صورت ديگري متناسب با اعتقادات ما خواهد پذيرفت. سينما در غرب چيزي است و دراين مرز و بوم چيز ديگر... و سينماي ما نمي تواند كه در امتداد تاريخي سينماي غرب باشد، اگر چه زبان سينما يا بيان مفاهيم به زبان سينما قواعد ثابتي دارد، فراتر از شرق و غرب.»
و همچنين: «ما خود را بي نياز از تجربيات غربي ها نمي دانيم، اما براي اين تجربيات شاني متناسب با آن ها قائليم. ما چاره اي نداريم جز آن كه سينما را يك بار ديگر در ادب و فرهنگ اسلام معنا كنيم. ما بايد قابليت هاي كشف ناشده سينما را در جواب به فرهنگ و تاريخ خويش پيدا كنيم... و چه كسي مي تواند ادعا كند كه سينما ديگر قابليت هايي ناشناخته ندارد؟»
آويني در همين راستا تأكيد مي كرد: «اگر براي «مصداق جمعي بشر» بتوان ضميري تصور كرد، هنرمندان حكايتگر آن «ضمير» هستند. هنر، محاكات حضور و غياب بشر نسبت به حق است. همه هنرها اين چنين اند و در ميان هنرها، سينما «آينه جادو»ست، آينه اي كه در آن چهره باطني بشر امروز بي پرده انعكاس يافته است. منتظر بمانيم تا «خودآگاهي تاريخي» اين قوم نيز در اين آينه اظهار شود و باطن زيباي انقلاب اسلامي را، تا آنجا كه اين آينه قابليت انعكاس آن را دارد، به جهانيان عرضه كند.»
هشدار آويني به فعاليت روشنفكران
حاكم بودن سايه سنگين روشنفكري و روشنفكران بر فرهنگ و هنر كشورمان، از همان زمان، يكي از دغدغه هاي شهيد آويني بود. اين هنرمند كه خطرات و تهديدهاي غرب زدگان و سكولارها در فضاي فرهنگي كشور را به خوبي درك مي كرد در گفتارها و نوشتارهاي خود بارها درباره تأثير منفي فعاليت هاي مدعيان روشنفكري هشدار داده بود. به عنوان مثال نوشته بود:
«سايه منورالفكري قرن نوزدهم بر اذهان بسياري از روشنفكران و هنرمندان ما حجابي ظلماني است كه اجازه نداده تا آنها بتوانند با مردم در سير تكاملي انقلاب اسلامي همراهي كنند. آنها بدون دركي عميق از تاريخ و ضرورت هاي آن سعي كرده اند كه از قبول تقدير تاريخي انقلاب استنكاف ورزند و لذا چونان كبك كه سر در برف برده است، خود را نسبت به انقلاب اسلامي و آثار تاريخي و جهاني آن به غفلت زده اند و البته انتظاري هم نبايد داشت كه تحول فرهنگي آرماني ما به توسط كساني كه اعتقادي به اصل آن ندارند، بنيان نهاده شود.»
ماهيت جشنواره هاي غربي
يكي از مسائلي كه سينماي ايران از گذشته و به خصوص در زمان حال با آن مواجه بوده، جشنواره هاي غربي هستند. شهيد آويني در اين باره نيز به صراحت گفته بود: «حقيقت اين است كه كسب توفيق در جشنواره هاي خارج از كشور، ارزشي را اثبات نمي كند. آنها به تكنيك محض جايزه نمي دهند و راهشان نيز با ما متفاوت است. تكنيك و محتوا را نيز نمي توان از يكديگر تفكيك كرد و چون اين چنين است، پر روشن است كه آنها كدامين فيلم ها را خواهند.» و در جاي ديگر نوشته بود:«بنده مخالف شركت در جشنواره هاي جهاني و دعوت از منتقدان بين المللي نيستم، اما مخالف آن هستم كه به ارزيابي جشنواره ها و داوري منتقدان بين المللي ايمان بياوريم. سينماي ايران بايد در جهت دستيابي به يك هويت مستقل حركت كند و خود را در آينه صيقلي وجود مردم ببيند، نه در سراب روشنفكري و روشنفكرنمايي.»
و در مقابل، پرورش هنرمندان متعهد را يك موضوع مهم و الزامي مي دانست:
«اگر يك برنامه بلندمدت براي پرورش هنرمندان برنامه ساز نداشته باشيم، همين عامل مذكور مي تواند ما را تدريجا به سمت يك خضوع ناخواسته در برابر هنرمندان و متخصصان غيرمتعهد به اسلام براند.»
بازگشت سينما به خويشتن
آويني در بخشي از جزوه «تأملاتي در ماهيت سينما» نكته اي را متذكر شده كه امروز هم گريبانگير فضاي سينماي ماست. اين نكته، در عين كوتاه و خلاصه بودن، گوياي بسياري از ضعف هاي محتوايي و موضوعي فيلم هاي ايراني است و در عين حال راه صحيح را هم به اختصار بيان داشته است:«چرا موضوع غالب فيلم هايي كه در مشرق زمين توليد مي شوند «عشق هاي مجازي و مناسبات آدم هاي فلك زده» است؟ موضوع قريب به اتفاق فيلم هايي كه در ايران نيز ساخته شده، به جز استثنائاتي معدود، همين مناسبات است كه اگر از بيرون اين غفلت زدگي رايج بر آن نظر كنيم، تماما ناشي از دور ماندن از حيات طيبه ايماني و پذيرش مناسبات خانوادگي و اجتماعي غرب در جامعه اي است كه ماهيتا با اين مناسبات بيگانگي دارد و در جست وجوي هويت ديگري است. منظور اين نيست كه سينما نبايد به اين مناسبات بپردازد، بلكه قصد ما بايد رها ساختن آدم ها از فلك زدگي باشد و رساندن آنها به آزادي و استقلال و استغنا، نه آنكه آنان را در ضعف ها و نقص هايشان تاييد كنيم. و روشن است كه تا خود از فلك زدگي و غفلت رايج ملازم آن رها نشويم اصلا در نمي يابيم كه آنچه را «رنج هاي بشري» نام نهاده ايم، باتلاق عفني است كه از ضعف ها و نقص ها و نيازها و عادات زايد و تعلقات دنيايي ما فراهم آمده است؛ وگرنه كدام رنج هاي بشري؟ اين ها رنج هايي است كه بشر امروز به خاطر دوربودن از حقيقت انساني خويش بدان اسير است. پرداختن به اين رنج ها هنگامي زيباست كه همراه با «تذكر» باشد.»و اما اين كه با گذشت 18 سال از شهادت آويني، هنوز هم انديشه هاي آن هنرمند حقيقت طلب مي تواند راه گشاي سينماي ما باشد. يكي از قدم هايي كه مي تواند به كاهش بسياري از مشكلات اين عرصه بيانجامد، ترويج بيش از پيش اين انديشه ها نزد مسئولان و هنرمندان سينما، منتقدان و نظريه پردازان هنر هفتم و دانشجويان اين رشته است.

تهديد دوباره سينماي ايران با انتشار نسخه غيرقانوني فيلم ها
موج جديد قاچاق فيلم با سرد مداري روشنفكران

حسين گارگر
انتشار نسخه غيرقانوني يكي از فيلم هاي در حال اكران سينماهاي كشورمان، بار ديگر معضل قاچاق محصولات سينمايي را برجسته كرد.
البته اين مسئله تازگي ندارد و توزيع غيرقانوني و زيرزميني فيلم هاي داخلي و خارجي در پياده روهاي شهرها همواره به عنوان يكي از مشكلات فرهنگي و اقتصادي مطرح بوده است. اما دو موضوع خاص درباره قاچاق فيلم «اخراجي ها - 3» وجود دارد. اول اين كه اين كار در ابعادي بسيار گسترده و آشكار صورت گرفته است. به طوري كه با عبور از ميادين معبرهاي اصلي پايتخت مي توان دست فروشان و دوره گردهايي را ديد كه براي جذب مشتري آزادانه و با فراغ بال نام اين فيلم را فرياد مي زنند. نكته دوم اين است كه اهداف و انگيزه هاي اين حركت ضدفرهنگي، بيش از آنكه اقتصادي باشد، يك رفتار سياسي است. چرا كه فيلمي كه هدف اين سرقت قرار گرفته از همان مرحله پيش توليد با هجمه گسترده برخي جريان هاي سياسي ضدمردمي و ديكتاتورمآب مواجه شد. تا آنجا كه اين جريان ها در زمان اكران عمومي نيز به طور گسترده در رسانه ها و شبكه هاي اجتماعي پويش تحريم و مبارزه با آن رابه پا كردند. اتفاقاً پروژه قرار گرفتن نسخه اي از اين فيلم روي سايت هاي وابسته به فتنه و انتشار نسخه چاقاق آن نيز درست پس از به بن بست رسيدن اين رفتارها صورت گرفت.
اين دو موضوع گوياي آن است كه اگر اراده انتشار نسخه غيرقانوني وجود داشته باشد، امكان اجراي آن نيز به قوت خود باقي است. اين مسئله نشان مي دهد كه خطر قاچاق فيلم ها آن هم همزمان با نمايش عمومي آن مي تواند همه فيلم ها را تهديد كند و قاچاقچيان قادر به ضربه زدن به پيكره اقتصاد سينماي ما هستند.
بازگشت قاچاقچي ها
اوج گيري اين مسئله در ايران به چهار سال پيش بر مي گردد. در سال هاي 85 و 86 درست همزمان با اكران عمومي فيلم ها درمكان هاي نمايش فيلم نسخه غيرقانوني آنها نيز در سطح شهر توزيع مي شد. اين اتفاق تا آنجا پيش رفت كه حتي برخي از فيلم ها درست در مقابل سينماهاي نمايش دهنده آنها فروخته مي شد. با توجه به قيمت پايين نسخه هاي قاچاق فيلم ها نسبت به بليط سينماها اين امر باعث مي شد تا برخي از افراد كپي فيلم ها را بر تماشاي آنها در تالارهاي نمايش فيلم ترجيح دهند.
اين روند به قدري گسترش يافت كه اگر ادامه پيدا مي كرد بدون شك به ورشكستگي و نابودي صنعت سينماي كشورمان مي انجاميد. تا آنجا كه حتي جمعي از سينماگران كشورمان 29 خرداد سال 86 يك تجمع اعتراضي را در مقابل اين روند برگزار كردند. به همين دليل دستگاه هاي سينمايي كشورمان با همكاري نهادهاي قضايي و انتظامي به ميدان آمدند تا مانع از ادامه اين جريان شوند. اين نهادها يك سازمان جديد را با نام ستاد مبارزه با محصولات غيرمجاز سمعي و بصري تشكيل دادند. اين ستاد در آغاز توانست جلوي گسترش قاچاق فيلم هاي داخلي را بگيرد. به طوري كه ديگر حداقل چيزي به نام انتشار همزمان با اكران عمومي نسخه هاي غيرقانوني ديده نمي شد و يا به ندرت اين اتفاق مي افتاد.
اما با انتشار نسخه غيرقانوني «اخراجي ها -3» باز هم خطر قاچاقچي ها سينماي ايران را تهديد مي كند.
اين اتفاقات همچنين گوياي آن هستند كه به رغم تلاش ها و موفقيت هاي ستاد مبارزه با قاچاق فيلم، همچنان خلاها و كمبودهايي در اين عرصه وجود دارد. لازم است كه مانند سال 86 اهالي سينما، مسئولان فرهنگي و دستگاه هاي قضايي و انتظامي باز هم با همدلي و هماهنگي با يكديگر دراين زمينه تجديدنظرهايي را انجام دهند و خلأهاي موجود را برطرف نمايند.
روشنفكراني كه قاچاقچي شدند
نكته تأمل برانگيز اين است كه موج جديد قاچاق فيلم در ايران وابسته به يك جريان سياسي خاص است. به طوري كه اين اقدام ضدفرهنگي عموما عليه فيلم هاي سينماگران متعهد و انقلابي صورت مي گيرد. پيش از اين نيز فيلم «ملك سليمان» به كارگرداني شهريار بحراني با چنين حيله اي مواجه شد. اتفاقا آن فيلم هم به خاطر محتواي حق طلبانه اش بغض جريان موسوم به شبه روشنفكري را برانگيخته بود.
قاچاقچي هاي فيلم «اخراجي ها- 3» به طور آشكار از وابستگان به جريان فتنه هستند. اين نكته اي است كه دبيركل ستاد مبارزه با محصولات غيرمجاز سمعي و بصري بر آن صحه گذاشته است.
محمدرضا عباسيان دبيركل ستاد مبارزه با محصولات غيرمجاز سمعي و بصري با اشاره به كپي غيرمجاز فيلم «اخراجي ها-3» گفت: اين پديده بعدازمدت ها اتفاق افتاده است. به نوعي اين فيلم ازطريق پرده يكي از سينماها از طرف مغرضين كپي شده است. جالب است افرادي كه ادعاي روشنفكري مي كنند آثار سينمايي را قاچاق و حتي از اين موضوع حمايت مي كنند. در اين فيلم بايد گفت كه نسخه قاچاق با كيفيت پايين صدا عرضه شده كه تقريبا گفتار فيلم قابل شنيدن نيست.
وي ادامه داد: سالن سينمايي كه اين فيلم از روي آن كپي شده است، مورد شناسايي قرارگرفته و هم اكنون مسعود ده نمكي روال حقوقي و قانوني آن را بايد طي كند. پس از شكايت حقوقي، نيروي انتظامي پيگيري هاي لازم را انجام خواهدداد.
عباسيان با اشاره به همكاري هاي ستاد مبارزه با محصولات غيرمجاز سمعي و بصري با موضوع قاچاق فيلم «اخراجي ها-3» گفت: اين ستاد از همان روزهاي ابتدايي با همكاري نيروهاي امنيتي آنچه در تمام توان خود داشت را به كار برد. اما مي توانيم ادعا كنيم هنوز كپي قاچاق اين فيلم درتهران وارد نشده است زيرا ما به طور كامل روزانه اين موضوع را پيگيري مي كنيم.
وي در ادامه عنوان كرد: كپي قاچاق اين فيلم از يك سينما درتهران انجام شده در ابتدا براي دانلود بر روي سايتي قرارگرفته است. ظاهرا افرادي كه اين كار را انجام داده اند اغراض اقتصادي نداشته اند و فقط اصرار بر ورود غيرقانوني اين فيلم به بازار داشتند و افراد ديگري در شهرستان ها اين فيلم را دانلود كردند. اما خوشبختانه تاكنون نسخه قاچاق به طور فراگير وارد تهران نشده است. در حد امكان نيز در شهرستانها اين موضوع درحال پيگيري است.
عباسيان ادامه داد: درتهران بازار قاچاق آثار كنترل شده است اما در شهرستان ها به علت مشكلات مختلف از جمله همكاري كمتر ازسوي نيروي انتظامي، كپي قاچاق فيلم هاي ويديويي وجود دارد. طي جلسه اي كه روز گذشته معاون اجرايي و معاون بازرسي و عمليات ستاد با سردار اشتري فرمانده پليس امنيت كشور داشتند، ايشان براي پيگيري اين موضوع خصوصا قاچاق فيلم «اخراجي ها-3» قول همكاري هاي لازم را دادند.
وي افزود: طي صحبت هايي كه با پخش كننده اين فيلم داشتيم، عنوان كردند نسخه اصلي كه وارد بازار شده است كيفيت مطلوبي ندارد تا امروز آسيب جدي به فروش فيلم نزده است و حتي با وجود اين موضوع بيشتر از پيش بيني ها فروخته است.
دبيركل ستاد مبارزه با محصولات غيرمجاز سمعي و بصري همچنين درباره شايعه قاچاق فيلم «جدايي نادر از سيمين» به خبرگزاري مهر گفت: تاكنون هيچ سند و مدركي در اين باره وجود نداشته و اين موضوع كاملا شايعه است. در تمامي سينماهايي كه مجهز به دوربين مداربسته هستند روزانه تعدادي از افراد سودجو و يا حتي علاقه مند به فيلم در حال فيلمبرداري با موبايل دستگيرشده و برخورد لازم با ايشان صورت مي گيرد. اين اتفاق بيشتر براي فيلم «اخراجي ها-3» مي افتد.
ضمن اينكه خبرگزاري فارس در گزارشي اعلام كرد: «سي دي مونتاژ فيلم اخراجي هاي3 با متني كه در حمايت از فتنه سبز تدوين شده به صورت گسترده درسطح شهر تبريز توزيع مي شود.»
در آغاز اين فيلم در متني آمده است: «فيلم اخراجي ها در راستاي انحراف افكار عمومي از جنبش سبز آزاديخواه مردم ايران (جنبش سبز) تهيه شده و از اين رو از جوانان جنبش سبز و از آحاد مردم مي خواهيم با تحريم اين فيلم از حضور در سالن سينماها خودداري كنند.»
در ادامه اين متن تصريح شده است: مردم نبايد اجازه دهند تا عده اي سودجو با استفاده از احساسات مردم نسبت به تاريخ دفاع مقدس و تحريف واقعيت جيب خود را از ثروت انباشته كنند.
براساس اين گزارش، در اين سي دي علاوه بر متن فوق، فيلم اخراجي هاي 3 در 22 ترك يا فايل ضبط شده است.
اضافه مي شود، متن فوق شديداللحن بوده و كلمات نامناسبي به نظام و انقلاب درآن درج شده است.
درهمين حال خانه سينما كه در زمان انتشار نسخه غيرقانوني فيلم«سنتوري» اقداماتي را در حمايت از اين فيلم و صاحبان آن انجام داد، در مواجهه با مورد مشابهي كه اين روزها براي سينماي كشورمان پيش آمده سكوت و بي تفاوتي را پيشه كرده است.
نكته تأسف بار ديگر امتناع اصغر فرهادي از نكوهش قاچاق فيلم «اخراجي ها-3» است. در حالي كه عمده كارگردانان و منتقدان فارغ از موضع گيري هاي متنوع مثبت يا منفي شان درباره فرم و محتواي «اخراجي ها-3» اين اتفاق ناشايست را محكوم كردند اما دراين ميان اصغر فرهادي كارگردان فيلم «جدايي نادر از سيمين» به عنوان كسي كه بيش ازديگران، درمظان پاسخگويي بود، از هرگونه موضع گيري امتناع كرد.
فرهادي كه همواره مي گويد در فيلم هايش درپي ترويج اخلاق است، درپاسخ به پرسش رجانيوز در مورد اينكه چرا اين اقدام غيرقانوني و غيراخلاقي را محكوم نمي كند، گفت: تا فيلم بعدي ام، هيچ مصاحبه اي نمي كنم.
فرهادي كه از زمان نمايش فيلمش در جشنواره فجر، پرمصاحبه ترين چهره سينماي ايران بوده است، مي تواند تكميل كننده اقدام غيراخلاقي و غيرقانوني منتشركنندگان اين نسخه باشد، چرا كه سكوت او به عنوان رقيب «اخراجي ها-3» در اكران نوروزي 90 با سكوت ديگران قابل مقايسه نيست.