پريسا جلالي
دعا و نيايش در زندگي و سرنوشت انسان، آثار ارزشمندي داشته و در معارف ديني، به خصوص عرفان اسلامي از اهميت ويژه برخوردار است؛ تا بدان جا كه عرفا آن را يكي از ابواب كشف و شهود حقايق، براي اولياي الهي دانسته اند. اما اين گفته نيز حقيقت دارد كه بيشتر مردم، قدر نعمت مناجات را نمي دانند چرا كه مناجات داراي معارف بالايي است كه جز اهلش كه همان اولياي خدا هستند و از طريق كشف و شهود به آن رسيده اند كسي از آن آگاهي ندارد. پس ماه رمضان ماه مبارك و البته بهترين شب ها براي قرآن صاعد يعني دعاست تا هر آن چه را كه نداريم از فقر ذاتي از خدا بخواهيم و با اتصال به خدا به غناي بالغير برسيم.
دعا در مفهوم واقعي آن يك نوع كسب قابليت براي تحصيل سهم زيادتر، از فيض بي پايان پروردگار است و انسان به وسيله دعا، توجه و شايستگي بيشتري براي درك فيض خداوندي و راه يابي به درگاه الهي پيدا مي كند.
چرا بايد دعا كرد؟
اما چرا انسان به تقاضا كردن از خداوند نه تنها فراخوانده شده بلكه تشويق هم مي شود؟ چه سري در نماز و دعا نهفته است كه آدمي بايد از خداوند طلب كند و بيشتر بخواهد به ويژه در ماه مبارك رمضان؟
خداوند نيز خود در قرآن كريم و در سوره بقره فرموده اند: و چون بندگان درباره من از او تو پرسند، من نزديكم، چون نيايشگر مرا بخواند، نيايش او را پاسخ مي دهم.
به تعبير پيامبر اكرم(ص) دعا سلاح مؤمن، ستون دين و نور آسمان ها و زمين خوانده شده است. و در روايتي ديگر برترين عبادت ها از نظر ايشان، دعاست و هرگاه خداوند به بنده اي اذن و توفيق دعا دهد، در رحمت را به روي او بگشايد. بي گمان هيچ كس با دعا كردن، هلاك نمي شود.
امام علي(ع) مي فرمايند آن كس كه ملكوت در دست اوست اجابت دعاي تو را ضمانت كرده است و در وصيتي به امام حسن(ع) مي فرمايند: بدان كسي كه خزائن دنيا و آخرت در دست اوست، به تو اجازه داده است تا او را بخواني و به تو فرمان داده است از او بخواهي تا به تو عطا كند و او مهربان و بخشنده است، ميان تو و خودش، حجابي ننهاده و تو را به آوردن واسطه و ميانجي، وادار نكرده است... سپس كليد خزائن و گنجينه هايش را كه همان دعا و خواستن از اوست، در اختيار تو نهاده است پس هرگاه تو بخواهي، با دعا كردن، در همان گنجينه هاي او را مي گشايي.
دعا يا نيايش عرض نياز به درگاه خداوند و فراخواندن اوست و بايد فراخواندن خويش به سوي خداوند هم دانست زيرا او از رگ گردن به ما نزديك تر است و اين ماييم كه از او دوريم. حال در ماه صيام اين فرصت فراهم شده كه دستان دعا بالا رود و زبان به ذكر مشغول شود، نگاه هاي منتظر هم بايد براي اجابت به آسمان ها دوخته شود.
در اصل، آدمي با فراخواندن خود به سوي كسي كه از ما به ما نزديك تر است تلاش مي كند تا خود خويش را كه از يار جدا افتاده به جانب او كه حضور مطلق و حاضر ناظر است، فرا بخواند و اين ماييم كه به تناسب و به مراتب سرگرمي ها و غفلت هاي مان از او غايبيم.
كي رفته اي زدل كه تمنا كنم تو را
كي بوده اي نهفته كه پيدا كنم تو را
غيبت نكرده اي كه شوم طالب حضور
پنهان نگشته اي كه هويدا كنم تو را
معارف الهي در دعا
در گزارش نخست و در توصيف آثار نيايش به درگاه الوهيت، به آثار روحي و رواني دعا و نقش آن در كنترل انحرافات اجتماعي به ويژه در ماه مبارك رمضان پرداختيم.
اما آشنايي با معارف الهي در اثر دعا موضوعي است كه در اين شماره از گزارش بدان خواهيم پرداخت كه هر دعايي داراي مراتب و بخش هايي است و مي تواند در صورت استجابت انسان را به مبدا كمال حقيقي متصل كند.
حجت الاسلام والمسلمين اميرعباس عبداللهي استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر ديني براي تاكيد بر اهميت دعا به روايتي از امام صادق(ع) اشاره مي كند كه فرموده اند «محبوب ترين اعمال نزد خداوند سبحان در روي زمين دعا و برترين عبادت ها عفت و پاكدامني است.»
وي در توضيح بيشتر مي گويد: از اين روايت اين طور استنباط مي شود كه در اين مساله رازي نهفته است. در روايت ديگر آمده است كه دعا انسان را از گزند دشمنان مي رهاند و درهاي روزي را براي او مي گشايد و امام صادق(ع) دعا را از جنگ افزار آهنين نافذتر مي داند. در واقع دعا محبوب خداوند است چون خودش فرمان مي دهد كه دعا كنيد و اهل دعا بايد اهل راز و نياز باشند.
در اين مورد، وي اشاره اي به دستورالعملي كه امام راحل براي خودسازي انسان در نظر گرفته اند دارد و تاكيد مي كند: تاكيد بر نمازهاي پنج گانه و نماز شب، كم كردن خواب و بيشتر قرآن خواندن به ويژه قرائت سوره مزمل، تنظيم برنامه هاي مقرر براي زندگي، خواب و دعا، كم خوري و شركت نكردن در مجلسي كه فقرا حضور ندارند، وفاي به عهد، داشتن حالت انتظار و اميد به استجابت دعا و غيره كه همگي خودسازي انسان را تسهيل مي كند، از مواردي است كه بايد توجه كرد. چرا كه حضرت حق اشاره به اين دارند كه با فراهم كردن شرايط استجابت دعا كه همان خودسازي است مي توان به خواسته ها در ماه مبارك رمضان دست يافت.
وي ضمن اشاره به اين موضوع كه دعا نشانه عبادت و بندگي است، دعا را به تعبير روايات و احاديث اسلحه مومن و ستون دين همچنين نور آسمان و زمين مي داند كه موجب تقويت انسان با ايمان و پايداري دين و نهادينه شدن دين در نهاد و فطرت او مي شود كه دعا فطرت او را نوراني مي كند و اينها ويژگي هاي اصلي خودسازي است.
دعا متن عبادت است
در روايات آمده است كه دعا متن عبادت است و هيچ كس از اهل دعا به هلاكت نمي رسد. حتي دعا مي تواند مرگ را به تاخير بيندازد و يا در روايت ديگري از اميرالمومنين علي(ع) آمده است كه دعا كليدهاي پيروزي و گنجينه هاي رستگاري است.
عبداللهي، پژوهشگر ديني تاكيد دارد كه دعا كردن شيوه و روش خاص خودش را دارد كه امام سجاد(ع) در اين باره مي فرمايند: خدايا قلبم را از نفاق و دورويي و كردارم را از ريا و خودنمايي و زبانم را از دروغ و چشمانم را از خيانت و بي عفتي پاك كن.
آنچه در ماه رمضان موجب خودسازي هم مي شود برقراري ارتباط با خالق است و خداوند متعال مي فرمايند بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را.
دعا، تسهيل آموزش بندگي
دعا و نيايش به درگاه پروردگار عالم داراي آثار ومراتبي است و از آنجا كه ادعيه داراي بخش هاي مختلفي است، كارشناسان نيز معتقدند كه هر بخشي داراي مفاهيم و اهداف عميق منحصر به فرد است.
اولين اثر ارزشمند دعا و نيايش، آشنايي با معارف اسلامي خوانده مي شود. به طوري كه ائمه معصوم در آداب دعا و نيايش به ما آموزش داده اند كه هنگام دعا، ابتداء اسماء و صفات الهي، قدرت و عظمت او را يادآور شده و بر محمد(ص) و آل محمد(ع) درود بفرستيد و بر ضعف، ناتواني، گناه و كوتاهي خود در رعايت احكام الهي، اعتراف كنيد. سپس زمان خواستن حاجت و نياز فرامي رسد.
حسين بابازاده مقدم، مدرس دانشگاه و محقق و فعال فرهنگي در اين باره مي گويد: «يادآوري اسماء، صفات و قدرت الهي و اعتراف به عجز و ناتواني خود، بهترين درس براي شناخت خداي سبحان و آشنايي با معارف اسلامي است. همان طور كه امام صادق(ع) با تأكيد بر آيات قرآن كريم مي فرمايند: مردم بدانند كه خداوند قادر است هر آنچه را بخواهند به آنان بدهد.»
او در بيان آثار و نقش دعا در زندگي انسان مي گويد: «دعا، انسان را به منبع خير و كل متصل مي كند و باعث مي شود انسان از وضعيت مهجور بودن كه مخصوصاً در عصر جديد عامل شكل گيري بسياري از انحرافات، افسردگي ها و ناهنجاري ها و حتي در شكل خاص آن پوچ گرايي و نهيليسم شده است، دور شده و امكان اتصال و گفت وگو با وجود خداوند متعال را بيابد و همواره در حفظ اين اتصال تلاش مي كند تا بتواند دردهايش را التيام بخشد.»
وي ضمن اشاره به ابعاد شخصي و جمعي دعاها همچنين ادعيه رسمي از سوي معصومين(ع) كه به عنوان فرهنگ ديني ساختار خاص خود را دارند، مي گويد: «ابتداي اغلب دعاها با حمد و ثناي الهي و خداشناسي آغاز مي شود و به نوعي آموزش توحيد و آموزش معاد است. به طور مثال دعاي كميل و مناجات هاي مختلف از ائمه(ع) حاوي آموزش هاي والا با بيان و ادبيات عاطفي و گيراست چرا كه همين آموزه ها را اگر بخواهيم مدنظر قرار دهيم مي بينيم كه انتقال مفاهيمش به انسان چقدر سخت بوده اما حال كه به شكل دعا درآمده است، مسير كوتاه شده و انسان را در معرض تكرار صفات الهي قرار مي دهد.»
اين فعال فرهنگي در ادامه اظهار مي دارد «بخش دوم دعاها عموماً طرح مباحثي است كه انسان با خداي خودش ارتباط مي يابد و تفاوتش با دعاهاي شخصي ما اين است كه دعاها به جهت اين كه از معصومين(ع) به ما رسيده ناظر بر يك تلقي بسيار متعالي و وصف خداوند همچنين توقع انسان از خود و مطالبه اي كه از خداوند دارد را ارتقا مي دهد.»
البته بخش پاياني دعا هم با شكر و سپاس از خداوند متعال به پايان مي رسد تا عقبه عبادت را براي او تداعي كند كه با حمد او شروع مي شود و درخواست و تمنايي براي به دست آوردن فيض الهي است و با شكر و سپاس به پايان مي رسد.
زمينه هاي دعا بايد فراهم شود
ادعيه به انسان مي آموزد كه بهترين ها و كل را از خداوند بخواهد و استمداد كند.
بنابراين با توجه به اين كه فرصت هاي ناب مثل شب هاي قدر و يا ايامي مثل روزهاي ماه مبارك رمضان بسيار زودگذر و فرصت محدودي است توصيه مي شود به عنوان بهترين زمان استجابت دعا غنيمت شمرده شود.
حضرت آيت الله حسن ممدوحي، عضو مجلس خبرگان رهبري و عضو جامعه مدرسين حوزه علميه قم به گزارشگر كيهان مي گويد:
شرط اول دعاكننده آن است كه مقام عبوديت و بندگي و به ديگر بيان، نياز دائمي خود را نسبت به خالق خود بشناسد، يعني به مقام خود آگاه بوده و بداند كه فقيرمطلق است و غني مطلق او است. اميرالمومنين(ع) مي فرمايد:
معبودا! درخواست من از تو، مشابه درخواست ديگر درخواست كنندگان نيست، زيرا هرگاه خواسته درخواست كننده به او عطا نشود، از درخواست خودداري مي كند، ولي من در هيچ حالي از درخواست از تو بي نياز نيستم. معبودا! از من خشنود باش و اگر از من خشنود نيستي از من درگذر، زيرا گاه آقا از بنده خود در مي گذرد، در حالي كه از او خشنود نيست. چگونه تو را بخوانم در حالي كه من منم؟! و چگونه از تو نوميد گردم كه تو تويي؟!!
اين عضو جامعه مدرسين حوزه علميه قم به بيان شرط ديگر دعاكننده مي پردازد و مي گويد: شرط دوم براي دعاكننده اين است كه خداي خود را به وصف بي نيازي مطلق بشناسد. بداند كه خدا براسرار دروني او آگاه و در برآوردن نيازهاي او تواناست و هيچ چيز در برابر قدرتش مانع نخواهد بود.
كليني نقل مي كند: «پيامبر اكرم(ص) در يكي از جبهه هاي جنگ در دامنه كوهي مشغول استراحت بودند. يكي از مشركان با استفاده از اين فرصت، خود را به آن حضرت رساند و با شمشير آخته بر بالاي سر آن حضرت ايستاد و گفت: من ينجيك الان؟ اكنون چه كسي تو را نجات مي دهد؟
حضرت بي درنگ فرمودند:
ربي و ربك؛
پروردگار من و تو.
يعني بين سر من و لبه تيز شمشير تو قدرتي هست كه تو آن را نمي بيني. آن مشرك كه به اين باورها معتقد نبود، پوزخندي زد و شمشير خود را پايين آورد تا ضربه اي بر حضرت وارد كند، ولي با عكس العمل به موقع پيامبر، شمشير از دست او به طرفي پرتاب شد. آن گاه حضرت شمشير از نيام كشيد و فرمود: «من ينجيك مني؟» آن مشرك پاسخ داد: كرامت تو، زيرا انساني بزرگوار هستي! آن گاه حضرت از كشتن او صرف نظر كرد.
در نهج البلاغه هم آمده است:
لايصدق ايمان عبد حتي يكون بما في يدالله اوثق منه بما في يده:
ايمان بنده، راست و صادق نيست تا اين كه اميد او به آنچه در دست خدا است، بيشتر از اميد خود به آنچه در دست خود او است، باشد.
گزارش روز