E-mail:shayanfar@kayhannews.ir

جواب آري به سؤال بيداري

دكتر موسي نجفي
سندي ديگر كه حتي از نظر زماني، بيشتر از نامه ياد شده است، مربوط به بازوي ديگر ميرزا ــ آيت الله شهيد شيخ نوري ــ است. آن بزرگوار ــ كه در آن زمان از نفوذ و قدرت چشمگير ديني و روحاني برخوردار بوده است ــ نيز مانند شيخ بزرگ اصفهان، از سالها قبل از حادثه تنباكو، به عنوان شاگرد ميرزاي شيرازي از سامرا به مركز حكومت وقت آمد و به «تنوير افكار مردم» و «تشييد امور جامعه» و «تمشيت و سامان بخشيدن به جامعه روحانيت تهران» پرداخت. اين شاگرد بزرگ ميرزاي بزرگ، كه«به قول و فعل» (به زبان و عمل)، شارح مقامات و منويات استاد خود است، در سال 1306 ــ تقريباً سه سال قبل از تحريم تنباكو ــ با طرح يك «سؤال» از بزرگ استاد خود، تكليف شرعي مردم را در برابر«نفوذ اقتصادي اجنبي» (كه بي شك مقدمه سلطه سياسي بوده است) روشن مي كند. نامه اين شهيد به ميرزاي بزرگ، هرچند مفصل است، كاملاً شكل «افتاء و استفتاء (درخواست فتوي و نظر فقهي) مجتهد را براي عمل دارد و بجاست تأكيد شود كه تاريخ انتشار اين رساله جوابيه، سه سال قبل از واقعه رژي و رخداد تحريم تنباكو و به دقت نشان دهنده موضع شرعي و فقهي و بصيرت سياسي ـ اجتماعي فتواداران شيعه است. و اينك متن نامه:
بسم الله الرحمن الرحيم
مسئله «1» در جواب سؤال از قند و غيره، آنچه نوشته بوديد از ترتيب مفاسد بر حمل اجناس از بلاد كفر به محروسه ايران صانهاالله تعالي عن حوادث الزمان؛ صواب، و هميشه ملتفت به آنها و اضعاف آن كه مايه خرابي دين و دنياي مسلمين است، بوده ام و از اقدام شما در تهيه دفع آنها كه بايد از محض غيرت دين و خير خواهي مسلمين باشد، زياده مسرور شدم و البته به هر وسيله كه ممكن باشد، رفع اين مفاسد بايد بشود. در اعصاري كه دولت و ملت در يك محل مستقر بود چون زمان حضرت ختمي مآب تكليف سياست در اين قسم از امور عامه در عهده همان شخص معظم بود. و حال به اقتضاي حكمت الهيه (جل ذكره)، هر يك در محلي است و در عهده هر دو است كه به اعانت يكديگر، دين و دنياي عباد را حراست كرده، بيضه اسلام را در غيبت ولي عصر عجل الله تعالي فرجه و صلي الله عليه و علي آبائه الطاهرين محافظت نمايد. و با تقاعد و كوتاهي از يكي، أمر، معوق و رعيت به امثال اين بلاها مبتلا مي شوند. و چون كه از ملت جز گفتن و تحريص و تخويف و تهديد، امري ديگر برنمي آيد و انفاذ و اجرا با دولت است، تا از دولت، به تكليف لازم خود اقدام دارد و در صدد بيرون آمدن از عهده آن كماينبغي مي باشد. البته ملت آنچه را شايسته است، خواهد كرد. و چگونه نكند؟ كه خود را از جانب ولي عصر عجل الله فرجه منصوب بر اين امر و حافظ دين و دنياي رعاياي آن جناب و مسئول از حال ايشان مي داند. و بايد تمام مجهود خود را در نگاهداري آن مبذول دارد. و آنچه در اين مقام مورد اين تكليف است، غير از احكام كليه است كه آن وظيفه عالم است لاغير، و غير از موضوعات شخصيه مثل نجاست چيز خاص و حرمت آن كه آن هم عالم و عامي و مجتهد و مقلد در آن يكسانند كه هر يك از مكلفين اگر علمي يا طريقي دارد، به آن عمل كند و اگر ندارد و نزد او داخل درمشتبه است كه شارع مقدس حكم آن را در مقام عمل طهارت و حليت مقرر فرمود. ولكن عجب است از اقبال در خوردن مثل قند مجلوب از آن حدود با شيوع اين همه اخبار؛ چنانچه اينجانب محض استماع، از اين قذارات بالطبع متنفر و از خوردن آن مجانبت مي كنم ــ ان شاء الله تعالي. مورد مذكور، باب سياسات و مصالح عامه است و تكليف در اين باب بر عهده ذوي الشوكه از مسلمين است كه با عزم محكم مبرم درصدد رفع احتياج خلق باشد به مهيا كردن مايحتاج آنها. چه رجاء ترك اموري كه در ازمنه متطاوله عادت شده، از اهل اين زمان نيست و منع فرمايد نفس خود و رعيت را از آن بلكه منع از ادخال در ملك خود نماد. بر اين تقدير ان شاء الله آنچه تكليف است، در مقام پيشرفت اين امر از بيان و اعلان و نحو آن كوتاهي نخواهد شد. بحول الله تعالي و قوته نسئل الله تعالي و قوته نسئل الله تعالي اعزازالدين و نصره المسلمين و قطع دايرهً المعاندين امام الله توفيقكم.
و السلام عليكم و رحمهً الله و بركاته
رساله جوابيه فوق كه اصل آن هنوز در كتابخانه هاي معتبر يافت مي شود، در تاريخ «صفر 1306» از سوي حاجي شيخ فضل الله نوري با اين تأكيد از جانب ايشان كه عبارت جواب از خود آن جانب (سيدنا الاستاد ميرزاي شيرازي دام ظله) مي باشد و عمل به آن صحيح است، انتشار يافته است.
چنانكه اشاره شد، فتواي ميرزا كه در رساله جوابيه سه سال قبل از نهضت تنباكو در تهران انتشار يافت، به روشني نشان مي دهد كه «روحانيت و مرجعيت» پرچم مبارزه با نفوذ و هجوم اقتصادي «غرب» را از سالياني چند قبل از «نهضت تحريم تنباكو» بر افراشته و«واقعه رژي»، فرصت مناسبي براي بسيج مردم جهت رويارويي با «استعمار» و سلطه اقتصادي، اجنبي بود. باز هم بجاست تأكيد كنيم كه «شيخ شهيد» خود در سر آغاز اين رساله بر جنبه «فتوي» و «حكم شرعي» داشتن نظريات «ميرزاي بزرگ» تصريح و تأكيد مي كند.
در اينجا جا دارد عين نوشته آن«فرياد جاودانه شرع در برابر بدعت» ــ حاج شيخ فضل الله نوري ــ را در آغاز رساله استاد خود بياوريم تا جاي ترديد نماند كه نهضت تنباكو، جلوه آن حقيقت بزرگي است كه در تاريخ و فطرت الهي بشر ريشه دارد، نشانگر تسليم انسان به احكام الهي است و رابطه احساسي را كه بين «مقلد و مرجع» ديني وجود دارد، به وضوح ترسيم مي كند.
بسم الله الرحمن الرحيم
اين شصت مسئله كه در اين اوراق مسطور است، از فتاوي جناب حجهً الاسلام سيدناالاستاد ميرزاي شيرازي(دام ظله) مي باشد و عبارت جواب از خود آن جانب است. مقلدين به آن عمل نمايد؛ صحيح است ان شاء الله.
حرره الاحقر، فضل الله نوري6
في 29 شهر صفر 1306
فراموش نكنيم همان طور كه در آغاز اين مقال مطرح شد، آيت الله شيخ فضل الله نوري (رضوان الله تعالي عليه) در اين مرحله در سنين ميانسالي و در اوج تحرك به تهران آمده و خيلي زود به جهت برخوداري از فضل و فعاليت چشمگير خود، نفوذ و قدرت ديني كافي يافته و به بازوي تواناي ميرزا در تهران تبديل شده بود و به طور قطع هر آنچه توانايي داشت را در انتشار و تنفيذ كلام استاد خود به كار مي گرفت، به ويژه آنكه مرحوم آيت الله مجدد موضع مبارزه جويانه شاگرد خود در برابر هجوم اقتصادي اجنبي را با قدرت و قاطعيت و صحت عمل شرعي تأييد و حتي با تأكيد بر «ضرورت مبارزه»، به طور ضمني آمادگي خود را براي پيشبرد «حركت» اعلام كرد.
اينك فتواي شيخ را با تأملي مضاعف و در خور مرور مي كنيم تا مشخص شود كه موضوع اصلي، «ترتب مفاسد بر حمل اجناس از بلاد كفر به محروسه ايران»، يعني هجوم اقتصادي كفر، و بالاتر از آن، خطري است كه مرجع علي الاطلاق شيعيان به صراحت اعلام مي كند: «هميشه ملتفت به آنها و اضعاف آن كه مايه خرابي دين و دنياي مسلمين است، بوده ام». آن مرجع عالي مقام در ضمن كلامي كه بي شك «مشوق و محرك» شيخ سؤال كننده در تهران است، موضع او را در مبارزه با هجوم اقتصادي مذكور تأييد مي كند: «از اقدام شما در تهيه دفع آنها كه بايد از محض غيرت و خيرخواهي مسلين باشد، زياده مسرور شدم». از اين جمله، ابراز آمادگي و اعلام نظر صريح آن «مرجع و مجدد» و آن رهبر سياسي بيدار دريافت مي شود و در واقع كلام ايشان ديگر، براي اهل دقت، حالت «حكم» مي يابد. طبيعي است وقتي مرجعي بدين «قوت» حكمي را بين مي كند، قبل از همه بر خود او واجب است كه به هر وسيله ممكن، رفع اين مفاسد را وجهه همت خود قرار دهد. به علاوه، با كمترين توجه، روشن مي شود كه همه قرائن (حاليه و مقاليه و مقاميه) در همين سخن كوتاه، بر موضع روشن ميرزا براي پيگيري «قطع نفوذ» و «رفع سلطه» اجنبي دلالت دارد. در همين جا بايد به آخرين سطور اين فتواي بيداري كه بي شك به قصد مبارزه با استيلاي اقتصادي اجنبي صادر شده است، توجه كرد. كلمات ميرزا، در محل «ختم كلام» و «سخن آخرين»، رنگ تعهد دارد و حاكي از موضع قاطع ايشان در ادامه ماجراست؛ آنجا كه مي فرمايد: «بر اين تقدير، ان شاء الله، آنچه تكليف است، در مقام پيشرفت اين امر از «بيان» و«اعلان» و «نحو آن» كوتاهي نخواهد شد، بحول الله و قوته...»
ـــــــــــــــــــــــ
5. ابراهيم صفايي. اسناد سياسي دوره قاجاريه. تهران. بابك، 1357.
6. درباره اين سؤال و پاسخ و بازتاب سياسي آن، ر.ش. به مقاله: مظفر نامدار، «ميراث انديشه هاي ميرزاي شيرازي در حوزه معرفت سياسي»، كتاب سده تحريم تنباكو (دفتر اول)، تهران، اميركبير، 1373.
پاورقي
 

نقش بهائيت در پيدايش و استمرار رژيم پهلوي (42)
پپسي كولا در خدمت بهائيت

مريم صادقي
E-Mail:shayanfar@kayhannews.ir
اين موضوع باعث شد كه حبيب الله راننده ي ماهري شود و پس از مدتي اتومبيل را تبديل به تاكسي كرده و از رهگذر آن چند اتومبيل ديگر بخرد.660 اگر چه ثابت پاسال ادعاي خودساختگي مي كرد اما در ثروتمند شدن او عوامل ديگري نيز دخالت داشتند كه از مهم ترين عوامل، بايد به برنامه ريزي سركردگان بهائيت و حمايت آنها از وي نام برد. اين دسته كه از مدت ها با برنامه ريزي دقيق فكر چنگ اندازي به تمام عرصه هاي اقتصادي را درسر مي پروراندند، انحصار نامه هاي پستي را از رضاخان گرفتند و به حبيب ثابت دادند.661
حبيب ثابت در اين مورد مي گويد: «يكي از دايي هاي من وزير پست و تلگراف بود.662 در آن موقع نامه ها را با قاطر و الاغ به مقصد مي رساندند و دايي من از شاه اجازه گرفت كه با اتومبيل، مرسولات پستي شمال را حمل كنم، شاه هم پذيرفت... و دايي ام امتياز را به من داد. موفقيت اداره ي حمل و نقل در اجراي وظيفه اي كه به عهده گرفته بود و اطميناني كه وزارت پست و تلگراف نسبت به ما واگذار نمايد...663»
ثابت پاسال پس از فعاليت در بازار اتومبيل به راهنمايي و سرمايه بهائيان در زمينه فروش ماشين آلات بخاري مشغول شد و پس ازمدتي به ياري برخي از سران متمول، كارخانجات تجاري و مبل ثابت را راه اندازي كردو بخاري را به حالت صنعتي درآورد.664
ثابت پاسال درگرماگرم جنگ جهاني دوم به آمريكا رفت665 و در اوايل سال 1330ش، به ايران بازگشت؛«پس از جنگ به ايران بازگشتم و توانستم تشكيلاتي به وجود آوردم و كارخانجات مختلف نظير لاستيك سازي، پپسي كولا و بسياري از كارخانه هاي توليد مواد اوليه را به وجود بياورم...666»
دوره ي جديد فعاليت هاي اقتصادي ثابت پاسال، پس از كودتاي 28 مرداد 1332ش، آغاز شد. البته همان طور كه در بخش كودتا 28 مرداد بيان كرديم كمك ثابت به محمدرضا پهلوي در جريان كودتا باعث شد در سال هاي پس از كودتا، حمايت دربار را به سمت خود جلب كند. در اين زمان علاوه بر اينكه نماينده و مباشر تام الاختيار بهائيان ايران در امور اقتصادي و بهره برداري از سرمايه ي شركت امنا667 را برعهده داشت، از سوي آمريكائيان نيز مأموريت داشت تا براي توليدات آنان در ايران بازار مصرف ايجاد نموده و راهي را براي تسلط كامل اقتصادي برايران هموار سازد. او طي اين مدت توانسته بود، كارخانجات متعدد كوچكي چون كارخانه ي توليد و تصفيه روغن موتور و تاسيس دو كارخانه ي شبكه و قوطي فلزي، كارخانه ي جنرال تاير، ايجاد شركت فيروز و نمايندگي هواپيمايي«پيچر گرافت» را در جهت فروش كالاهاي آمريكايي تاسيس نمايد.668 اما مهمترين اقدامش پس از بازگشت به ايران، ايجاد كارخانه «پپسي كولا» در سال 1324ش، بود. پپسي كولا در روزهاي نخست با استقبال گسترده ي مردم روبرو شد. اين كارخانه درآمد هنگفتي براي ثابت به همراه داشت. وي خود مي گويد: «من كارخانه ي پپسي كولا را در سال 1956م، با وسايلي عملي و تجهيزات كامل براي تصفيه ي آب و شست وشوي شيشه ها و انجام كليه ي امور بدون دخالت دست ايجاد كردم كه با استقبال مواجه شد و سالي 40 ميليون صندوق آن به فروش مي رسيد و تعداد كارخانجات توليد پپسي كولا در ايران به 12 كارخانه بالغ شد.»669
با توجه به گفته ي خود اين سرمايه دار يهودي بهائي، چنانچه هر صندوق نوشابه كه 24 بطري در آن جاي گرفته فقط 20ريال سود خالص در نظر بگيريم، به اين نتيجه مي رسيم كه تنها از فروش 40 ميليون صندوق آن، سالانه 80 ميليون تومان سود نصيب ثابت و شركايش مي شد كه اين سود با توجه به قيمت هاي سال 1334ش، واقعا رقمي سرسام آور است.670
اسناد موجود، از تخصيص بخشي از درآمد فروش محصولات شركت زمزم به تبليغ بهائيت در جامعه ي اسلامي ايران خبر مي دهد، در اعلاميه اي كه در رمضان سال 1377ق، با امضاي سيدهادي خسروشاهي بر ضد كارخانه ي پپسي كولا منتشر شد، ضمن درج فتواي آيت الله بروجردي مبني بر لزوم خودداري از آميزش و معامله با فرقه، خاطر نشان شده بود كه: «مدير پپسي كولا... از هر بطري پپسي كولا (1) ريال به نفع تبليغات بهائيت اختصاص داده و سازمان جاسوسي بهائيان آن را عليه اسلام و مسلمين صرف مي كند.»671
ـــــــــــــــــــــــــــــ
660 - همان، صص 79-71.
661 - حبيب ثابت پاسال، سرگذشت حبيب ثابت پاسال، ص 109.
662 - خليل ارجمند از سران بهائي، جد مادري حبيب ثابت بودو از يهوديان بهائي شده كاشان به شمار مي آمد. پسران او رحيم، مسيح، ابراهيم و دايي هاي ثابت پاسال بودند و جزو سرمايه دارترين اشخاص بهائي محسوب مي شدند رحيم ارجمند از صاحب منصبان پست و تلگراف بود و در سال 1315 كارخانه ارج را تاسيس كرد. فاصل مازندراني، تاريخ ظهور الحق، ج9، ص 8.
663 - حبيب ثابت پاسال، سرگذشت حبيب ثابت پاسال، صص 110-109.
664 - همان، صص 224-220.
665 - همان، ص 162.
666 - همان، صص 224-220.
667 - شركت امنا، همان طور كه گفتيم در سال 1337ش، باهدف اوليه اداره اموال و املاك شوقي افندي در ايران تشكيل شد و در 24 ارديبهشت 1337 بدون هيچ مشكلي در دفتر شركت هاي داخلي به ثبت رسيد. ساختمان اين شركت در خيابان ارباب جمشيد واقع بود. بازماندگان ارباب جمشيد آن را به محفل بهائيان فروختند. وظيفه اين شركت براساس اظهارنامه اي كه در آمريكا و كانادا به ثبت رسيده بود عبارت از: عقد قراردادهاي اقتصادي، قبول وصيت نامه ها، پذيرفتن موقوفات و انجام معاملات تجاري مذكور بود. اسماعيل رائين، انشعاب در بهائيت، صص 302-229.
668 - حبيب ثابت پاسال، سرگذشت حبيب ثابت پاسال، صص 207-189.
669 - همان، ص237.
670 -دفتر موسسه پژوهش هاي كيهان ، معماران تباهي ، ج 3، ص 29
671 -جواد منصوري ، تاريخ قيام 15 خرداد به روايت اسناد ، ج 1 ، سند شماره 2/97
پاورقي